Garenblekerij Boones Blijk met kapel

Tekst van Garenblekerij Boones Blijk met omgeving (https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/11965)

De Turnhoutse blekerij-industrie ontstond op het gehucht Heizijde in 1654 op initiatief van Peter Van de Venne en Jan Theeus (zie economisch réveil na de Vrede van Munster, 1648); in 1664 in het bezit van Steven Joosten, werd ze in 1707 overgedragen aan de families Stadhouders-Joosten.

In 1739 kocht Domenicus Vermanden het kwijnende bedrijf en bracht het weldra tot grote bloei: hij liet het heden nog bestaande nijverheidsgebouw optrekken, liet ettelijke meters grachten graven om het water van de vennen naar bleekweiden en spoelreservoir te leiden, liet heiden ontginnen, vergrootte de oppervlakte van de blekerij, legde dreven aan. Hiertoe onderhandelde hij met de eigenaars van de omringende gronden, wist de hand te leggen op betwiste percelen en kon de bestemming van blekerij-gronden laten vaststellen; drie vennen: het Eerste Ven, het Tweede Ven en het Peerdsven werden hem in volle eigendom afgestaan. Hij slaagde erin van de hoogste autoriteiten talrijke vrijbrieven of "Sauvegardes" te bekomen, waardoor hij zijn bedrijf tegen schorsing, plundering, inkwartiering, en zo meer veilig stelde.

In 1804 hield de blekerij op te bestaan; de "fabriek" werd verbouwd tot woning, de omringende bleekvelden omgevormd tot park. Vermandens dochter verkocht het goed aan Louis Van Hal. Zijn kleinzoon Emile Boone, eigenaar sedert 1893, vergrootte het bestaande gebouw met een oostelijke uitbouw, in 1944 plat gebombardeerd, en bouwde in 1904 de kapel.

Volledig omgracht, driezijdig domein, ten zuiden begrensd door Heizijde, ten westen door Elzenstraat; de Meergorenloop, heden omgeleid via de grachten, liep van oost naar west door het goed; aan westzijde, driezijdige vijver, voorheen spoelreservoir gevoed door de drie vennen hogerop.

Centraal gelegen en in oorsprong over de Meergorenloop gebouwd blekerijgebouw, geplaatst in de middellijn van de (vernieuwde) inkompoort; schuur (nok loodrecht op het hoofdgebouw) ten noorden van inkom, verdwenen zuidelijke pendant; kapel (nok loodrecht op het hoofdgebouw) ten zuidwesten van hoofdgebouw, bakhuis ten noorden van vijver. Van de vroegere aanleg der bleekweiden, spoelsloten en paden bleef weinig bewaard.

Blekerijgebouw opgetrokken tussen 1739 en 1757 (zie Figuratieve kaart van 1757); de blekerij van Borgerhout, van 1703, stond zeker model voor de blekerij van Vermanden, doch een identieke kopie is het niet; in de loop van de 19de eeuw in gebruik genomen als woning, circa 1900 vergroot en aangepast, in 1987 en volgende gerestaureerd door Architectenburo Caron-Van Baelen.

Symmetrisch opgebouwd rechthoekig complex van elf traveeën en één bouwlaag onder vernieuwd schilddak (nok parallel aan de Elzenstraat, leien) met dakkapellen en daklichten; de hoofdschouw bevindt zich in de rechter vleugel. Heden, bepleisterde en beschilderde lijstgevels op arduinen plintje, geritmeerd door ankers en een eenvoudige gevelbeëindiging met geleed kordon en holronde daklijst. Hoger opgaande middentravee, begrensd door pilasters en een driehoekig fronton met oculus, onderlijnd door twee gelede kordons; corresponderend zadeldak met houten noktorentje met klok (gegoten in 1740 door Joes Frans Moons), leien spitsje en smeedijzeren windvaan met pelikaan die zijn jongen voedt, aangebracht door Vermanden circa 1800.

Oorspronkelijke segmentboogvensters, in de 19de eeuw verlaagd en aangepast tot rechthoekige; deuren in voorlaatste travee verbouwd tot venster; naar oud model vernieuwd houtwerk. De oorspronkelijke segmentboogvorm van de hoofdinkom werd gerespecteerd, de houten deur vervangen door een glazen. Vrijwel identieke achtergevel. Zijgevels van drie travee, aan de noordzijde met recente garagepoort; de vroeger aangebouwde paardenstal werd gesloopt.

Interieur: het oorspronkelijke interieur, niet bedoeld om in te wonen, vertoonde ruime werkplaatsen, zonder langsscheidingen, enkel verdeeld door drie dwarsmuren met in de middentravee de circulatie-schakel. Het huidig binnenplan is het resultaat van de sedert de 19de eeuw gewijzigde functie. Bewaarde balkenconstructie, waarvan vooral in de noordvleugel (huidige garage) de overspanning tussen beide buitenmuren goed zichtbaar is; oorspronkelijke 18de-eeuwse binnendeuren. Van de looginstallaties bleef niets in situ bewaard. Nog aanwezig gepolychromeerd houten wapenschild, ten bewijze van de "Sauvegarde" die in 1752 door Karel van Lotharingen aan Vermanden werd verleend.

Rechthoekige kapel van 1904, opgetrokken uit recuperatie-baksteen, naar verluidt afkomstig van een gesloopte schuur van de gasthuishoeve (zie Heizijde nummer 36). Eenbeukig neogotisch gebouwtje van twee traveeën onder zadeldak; verankerde punt- en lijstgevels, eerstgenoemde met aandak en vlechtingen, korfboogdeurtje, oculi, overhoekse pinakels en smeedijzeren kruis, laatstgenoemde met spitsboogvensters en overhoekse tandlijst onder de goot.

Interieur: bepleisterde, beschilderde wanden, houten tongewelf, glas-in-loodvenstertjes.

Gerestaureerde, driebeukige bakstenen langsschuur van driëenhalve travee onder afgewolfd zadeldak (Vlaamse pannen), uit de 18de eeuw; rechthoekige muuropeningen met houten latei; eikenhouten gebinte met telmerken en pen- en gatverbindingen; heden ingericht als paardenstal.

  • Afdeling Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumentenzorg Antwerpen, Cel Monumenten en Landschappen, archief, dossier A/0254/1.
  • GROOTAERS J., Historische nota. Onuitgegeven document.
  • BOONE L., Sauvegarde voor de Bleekerij Vermanden te Turnhout en andere oorkonden, in Taxandria, II, 1, 1905, p. 57-64.
  • BOONE M., Bijdrage tot de Geschiedenis der Blekerijen te Turnhout, in Taxandria, Nieuwe Reeks XVI, 1-2, 1951, p. 3-33.

Bron: DE SADELEER S. & PLOMTEUX G. 1997: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Antwerpen, Arrondissement Turnhout, Kanton Turnhout, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 16n1, Brussel - Turnhout.
Auteurs:  Plomteux, Greet; De Sadeleer, Sibylle
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)


Je kan deze tekst citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Garenblekerij Boones Blijk met omgeving [online], https://id.erfgoed.net/teksten/11965 (geraadpleegd op ).