Inleiding

Winterslag was van de middeleeuwen tot het einde van de 18de eeuw een van de zes gehuchten of heerwagens van Genk. Deze vormden zes administratieve eenheden met een eigen "burgemeester". De parochiekerk bevond zich echter in Genk, waardoor het "dorp" een centraliserende rol speelde.

Winterslag ligt ten noorden van het centrum van Genk en ten noordwesten van de Stiemerbeek. De beekvalleien waren door de vruchtbare gronden geschikte plaatsen voor agrarische nederzettingen in de overigens minder vruchtbare zanderige Kempen.

Vanaf het begin van de 20ste eeuw ontstond in het gebied dat ten zuiden aan het gehucht grenst de mijn van Winterslag. Hierdoor veranderde vooral het wegennet in en rond Winterslag.

Historiek en bebouwing

De Ferrariskaart (1771 – 1778) documenteert het gehucht "Winterslagen" ten noorden van de vallei van de Stiemerbeek ("Stimmer Rui"). Verder stroomafwaarts bevond zich de "Mostaert Molen". Het wegenpatroon, dat tot aan het einde van de 19de eeuw bewaard bleef, toonde als hoofdas de huidige Hengelhoefstraat die aan de zuidzijde in een bocht overging in de huidige Huisbampt- en Bergbeemdstraat. Vanuit deze as vertrokken secundaire wegen naar het zuidwesten en het zuidoosten. Het landschap ten noordwesten van de kern wordt op de kaart weergegeven als omhaagde velden. Ten zuidwesten van de huidige Hengelhoefstraat gingen deze velden snel over in heidelandschap ("Bruyère de Staepdel" of Stapelheide). Ten zuidoosten langs de Stiemerbeek bevonden zich groene weiden of "beemden", wat vandaag nog in de straatnamen (Paresbemdstraat, Bergbeemdstraat) te herkennen is. De Ferrariskaart toont langs de hoofdwegen schaarse bebouwing: kleine langwerpige gebouwen, wellicht langgevelhoeves, omgeven door omhaagde boomgaarden of moestuinen. Er werden twee vierkantshoeves getekend, één staat ongeveer in het midden van het gehucht, aan een driehoekig plein of dries. Een tweede grotere vierkantshoeve ziet men ten zuiden van de huidige Huisbamptstraat, dicht bij de bocht van de Stiemerbeek. In dit deel van het gehucht bevond zich ook een rechthoekig waterbekken, gevoed door een aftakking van de Stiemerbeek.

In het begin van de 19de eeuw was het bebouwingspatroon amper gewijzigd. De weinige gebouwen situeerden zich volgens het primitief kadasterplan (rond 1840) nog steeds langs de hoofdweg en rond het centrale plein "het Driesken". De grote vierkantshoeve staat vermeld als "'t Post Huys". Anno 2018 verwijzen de straatnamen "Posthuisstraat" en "Postwinningstraat" nog steeds naar deze ondertussen verdwenen hoeve. Zowel ten westen als ten oosten van deze hoeve zijn vijvers getekend, wat verder ten zuiden verloopt de Stiemerbeek.

De huidige Hengelhoefstraat, genaamd naar het verder ten noordwesten gelegen Hengelhoef wordt op het primitief kadasterplan "Chemin de Bois le Duc à Maestricht" ("weg van 's Hertogenbosch naar Maastricht") genoemd, wellicht de reden waarom zich hier ook het posthuis of de postwinning bevond.

De dorpsdries bevond zich kort voor het midden van de 19de eeuw nog tegenover de huidige Vogelsberg, tussen de Holenteerstraat en de perceelsgrens van Hengelhoefstraat 33/35. De driehoeksvorm is op het kadasterplan ook anno 2018 nog duidelijk af te lezen. "Op het Driesken" staat op het primitief kadasterplan een kleine kapel ingetekend. Zo goed als alle niet bebouwde percelen werden geregistreerd als "bouwland" en waren eigendom van lokale landbouwersfamilies, die grotendeels ook in Winterslag woonden. Enkel de bebouwde percelen werden als "tuin" of "boomgaard" geregistreerd, het aan de Stiemerbeek palende gebied als "hooiland".

Van de in het begin van de 19de eeuw geregistreerde bebouwing is anno 2018 nog weinig over. Verspreid tussen de recentere bebouwing zijn langs de Hengelhoefstraat en in het zuidoostelijke deel van het gehucht nog een aantal gebouwen met oudere kern bewaard. De typologie van de langgevelhoeve, gekenmerkt door een meerdere traveeën lange bouwlaag onder zadeldak en het gebruik van baksteenmetselwerk, is hier nog af te lezen. De volumes zijn met de kopse gevel naar de straat georiënteerd en worden soms vergezeld door kleinere bijgebouwen. De variatie in gevelopeningen verwijst vaak nog naar de vroegere functies van de gebouwdelen. De meest authentieke maar vervallen hoeve bevindt zich Hengelhoefstraat 33/35, hier is nog een deel van de oude vakwerkstructuur bewaard. Ook Hengelhoefstraat 20/22 en 44 zijn ondanks recente renovatie nog goed als hoevegebouwen leesbaar. Bij Hengelhoefstraat 66, Holenteerstraat 2 en 4/6, Huisbamptstraat 12 en Koerweg 9 herinneren enkel nog de volumes aan de vroegere hoevefunctie. De hoeve Koerweg 15/17, waar nog oude gebintstructuren bewaard waren, is ondertussen gesloopt.

De overige bebouwing dateert vooral uit de tweede helft van de 20ste eeuw, grotendeels baksteenbouw van twee bouwlagen onder zadel- of schilddaken, de gevelopeningen zijn uniform, meestal rechthoekig. Door de beperkte hoogte van de recente woningen en de ruime kavels is de verhouding tussen oude en nieuwe bebouwing evenwichtig.

Aan het oorspronkelijk landelijke karakter van het gehucht herinnert vooral het onbebouwde gebied ten noorden en ten zuidwesten van de Hengelhoefstraat. Tussen het hier bewaarde bos- en weidelandschap en de Hengelhoefstraat is nog een weliswaar modern verharde holle weg, de Bemdekensstraat, bewaard. Deze is afgezoomd door oude hulst- en eikenbomen.