Geografisch thema

Borgt

ID
14598
URI
https://id.erfgoed.net/themas/14598

Beschrijving

Gehucht ten zuidoosten van Grimbergen zowel op grondgebied Grimbergen als Vilvoorde; de parochie is uitsluitend op Grimbergen gericht. Ten noorden en noordwesten begrensd door het voormalige kasteeldomein "Ter Tommenhof", ten oosten door de Willebroekse Vaart, ten zuiden door Vilvoorde en ten westen door het Priesterlindeveld. De Tangebeek doorsnijdt Borgt van het zuidwesten naar het noordoosten.

Het gehucht werd vrijwel volledig beschermd als dorpsgezicht, de motte als monument (K.B. 18-09-1981).

Borgt dankt zijn oorsprong en naam aan de reusachtige burchtheuvel gelegen in het midden van het gehucht. De naam 'Borcht' verschijnt een eerst maal in 1275 in de 'Keure van Grimbergen' maar is ongetwijfeld veel ouder.

Opgravingen hebben aangetoond dat de bewoning van de kunstmatig opgeworpen heuvel opgaat tot de 8ste eeuw en eindigde met een brand rond het midden van de 12de eeuw. Ondanks dat er geen Romeinse of Merovingische sporen werden teruggevonden, is de motte volgens Verbesselt toch ouder en hij verwijst hiervoor naar de strategische ligging: enerzijds aan de kruising van twee belangrijke wegen, zijnde de oost-west lopende baan van Leuven - Vilvoorde - Dendermonde: één van de oudste intergraafschappenwegen die Vlaanderen met Brabant en Luik verbond, en de Romeinse Zenneweg die van het zuiden naar het noorden loopt van Laken over Heembeek, Borgt, Schiplaken, Heienbeek, langs Leest en Heffen tot aan de Rupel; en anderzijds de ligging nabij de Zenneovergang te Vilvoorde recht tegenover de motte van de hertogen van Brabant, waar wel Romeinse overblijfselen werden gevonden. In de volksmond spreekt men trouwens van "Senecaberg", mogelijk afgeleid van de naam van een Romeins bewoner of eigenaar (tot op heden is deze familienaam in Borgt terug te vinden) of van de nabijgelegen Zennerivier (Senne, Senneke): berg bij de Zenne.

* De motte ligt op zo'n twee km van Grimbergen en was van uitzonderlijk belang voor het geslacht Berthout, heren van Grimbergen. De burcht stond strategisch ingeplant aan het de rand van hun territorium (zie gemeente-inleiding) en was hun woonplaats van de 10de tot het midden van de 12de eeuw, toen de burcht werd vernield tijdens de Grimbergse oorlog. Deze machtsstrijd tussen de heren van Grimbergen en de hertog van Brabant (vroegere graaf van Leuven) nam zijn aanvang in 1142 met de slag van Ransbeek en eindigde in 1159 bij de inname en het afbranden van de burcht door hertog Godfried III. Om de bouw van een nieuwe vesting op deze strategisch belangrijke plaats te voorkomen maakte de hertog van Borgt een 'terra libera': een vrijheid met een eigen schepenbank. Het "dorp van Borcht" werd in eigendom gegeven aan Geraard II, terwijl de motte met omringende gracht eigendom bleef van de beide heren van Grimbergen. De schepenbank volgde de gewoonten van Leuven en oefende de lagere, middele en hogere rechtspraak uit in naam van de heer. De Berthouts richtten een nieuwe verblijfplaats op te Boxem nabij de dorpskom van Grimbergen (zie Guldendal "Het Prinsenhof") waardoor er een einde kwam aan de geschiedenis van deze machtige burcht. Gedurende de Franse bezetting werd Borgt van 1795 tot 1810 een zelfstandige gemeente onder het kanton Grimbergen om daarna terug onder het bestuur van Grimbergen te vallen.

Aangezien de heren van Grimbergen van de 10de tot de 12de eeuw te Borgt woonden, was ook daar, en niet te Grimbergen, de voornaamste parochiekerk te situeren. De ligging van de kerk op een heuvel tegenover de motte, wijst op een oorspronkelijke vrije kerk (vicuskerk) die pas onder het gezag van de Berthouts tot eigenkerk werd omgevormd. Dit wordt mede bevestigd door de Sint-Salvatorstitel die één der oudste parochietitels is. Bij de nederlaag van de Berthouts in 1159 kreeg de kerk haar vrijheid weer en viel ze onder rechtstreeks beheer van de pastoor van Grimbergen die zelf afhankelijk was van de abdij. Pas in 1803 kwam er een eigen pastoor en in 1844 werd het gehucht een zelfstandige parochie, onder de voogdij van de abdij.

Het gehucht Borgt is een volmaakt type van een ronddorp dat nog alle kenmerken van haar oorsprong vertoont. De ellipsvormige burchtheuvel werd omgeven door een gracht, gevoed door een afgeleide van de Tangebeek, en een dubbele ring van straten. Ten noordoosten van de burchtheuvel stond de Borgtkerk op een afzonderlijke en lagere ellipsvormige heuvel eveneens omgeven door een dubbele ring van straten aansluitend bij de basis van de motte. Onderzoek heeft uitgewezen dat de buitenste cirkel (huidige Jan Jozef Van Engelgomstraat) overeenkomt met de begrenzing van de voorburcht waar de kapel, de hoeve en andere gebouwen waren gesitueerd en van waaruit ook de wijk Borgt is gegroeid. De beide heuvels werden van elkaar gescheiden door een diepe kloof, waardoor de belangrijkste straat (huidige Jozef Van Den Berghestraat) liep die ook de Tangebeek overbrugde.

Aanvankelijk kende Borgt een gemengde bevolking, lieden die rechtstreeks afhankelijk waren van de burchtheer en ambachtslui levend van de Zenneovergang. Het gehucht kende na de Grimbergse oorlog een terugval die zou blijven duren tot de 19de eeuw. Het kaartboek van de abdij van 1699 toont een zeer sporadische bebouwing en bevolkingscijfers tonen aan dat het aantal inwoners slechts zeer traag aangroeide: 173 inwoners in 1709; 295 in 1755; 417 in 1784 en 216 in 1801. Het Primitief kadasterplan van 1821 en de kaart van Popp van circa 1860 tonen een steeds toenemende bebouwing voornamelijk onder de oost-west as; het gebied erboven sloot immers aan bij het Borgtbroek. Circa 1820-25 werd de enige verbindingsweg tussen Grimbergen en Borgt ontdubbeld door de aanleg van de parallel lopende provinciale steenweg Aalst - Vilvoorde. De dijk hiervoor aangelegd ter hoogte van de Tangebeek begaf het in 1839 waardoor er 74 mensen verdronken. Ter herinnering werd een Sint-Donatuskapel opgericht naast de Tangebeek aan de Borghtstraat, grondgebied Vilvoorde. In de 19de eeuw leefden de mensen vooral van land- en seizoensarbeid ten behoeven van de verdwenen kastelen "Ter Tommen", gesitueerd ten noordwesten van het gehucht en "Schiplaeken", gelegen aan het kanaal tussen het gehucht Borgt en Verbrande Brug. Op het einde van de 19de - begin 20ste eeuw breidde de industrie van Vilvoorde zich uit langs de kanaalzone. Dankzij de fabrieksarbeid onderging het gehucht een ware metamorfose. In 1906 telde Borgt 1100 inwoners voornamelijk tewerkgesteld in de Vilvoordse industrie en in de bouw. In deze periode werden een gemeenteschool (1876) en een klooster met kleuter- en meisjesschool door de zusters van de Christelijke Scholen (1906) opgericht (respectievelijk in de Frans en Jozef Belstraat en Jean Deschampstraat 23).

De huidige bebouwing bestaat uit eenvoudige arbeidershuizen van twee traveeën en twee bouwlagen voornamelijk uit de eerste helft van de 20ste eeuw. De enge straten en smalle huisjes geven nu nog steeds aan Borgt het typische uitzicht van een gesloten gemeenschap. In het begin van de jaren 1960 werd het Klein Molenveld ten zuiden en het zuidelijke deel van het voormalige Ter Tommenhof verkaveld. In 1975 werden twee appartementsblokken opgetrokken op de hoek Verbindingsweg - Westvaartdijk door de Nationale Maatschappij voor de Huisvesting. De steeds uitbreidende industrieterreinen van Vilvoorde en Verbrande Brug hebben het gehucht aan de oostzijde volledig ingesloten. Het enige groene rustpunt is het restant van het voormalige domein Ter Tommenhof. Dit kasteel werd bewoond door Castellani of borchgraven (graaf in de betekenis van bewaker) die de voorposten van het kasteel van de heren van Grimbergen dienden te verdedigen. Het kasteel met neerhof was gelegen aan de noordwestelijke rand net buiten de Vrijheid Borgt maar werd gesloopt in de tweede helft van de 19de eeuw. Van het park dat oorspronkelijk circa 56 ha besloeg resten nog zo'n 22 ha, ingekleurd op het gewestplan als natuurgebied. Eind jaren 1980 kwamen in het domein nog talrijke relicten voor, zij het dan sterk verwilderd, die verwezen naar een vermoedelijk 19de-eeuwse, romantische parkaanleg, onder andere een boogbrug over de oostelijke uitloper van de vijver, een grotachtige ijskelder en verschillende dreven.

De straten van het gehucht werden genoemd naar de gesneuvelde soldaten van Borgt tijdens de Eerste Wereldoorlog.

  • Archief van de zusters van de Heilige Jozef van Calasanz, Vorselaar, dossier Grimbergen: Borgt: artikels "De motte of de Senecaberg van de Borgt" en "De Borgt, oudste wijk van Grimbergen" door M. STEYLEMANS, zonder bronvermelding.
  • AROHM, afdeling ROHM Vlaams-Brabant, Monumenten en Landschappen, beschermingsdossier: "De Senecaberg als dorpgezicht met de burchtheuvel als monument" bij K.B. van 18 september 1981.
  • AROHM, afdeling ROHM Vlaams-Brabant, Monumenten en Landschappen, niet uitgevoerd beschermingsdossier voor "het domein van Borgt".
  • COSYN, A., Grimberghen. Notice Descriptive, Brussel, 1909, p. 58-63 en 94.
  • DELESTRE, J.B., Uit het verleden van Grimbergen, bewerkte en geannoteerde uitgave o.l.v. H. DE SCHEPPER, deel I, Grimbergen, 1978, p. 21-26 en 187-188.
  • MARIËN, M.E. en R. BORREMANS, Grilmbergen, onderzoek van de burchtheuvel ("Senecaberg"), in Belgica Antiqua, 2, Opgravingen 1958-1969, overdruk uit het Bulletin der Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, 40e-42e jaargang, Brussel, 1968-1970, p. 321-329.
  • VAN WIN J., 75 jaar eenzaamheid. Socialistische werkersbond. Borg (1912), Grimbergen, p. 1987.
  • VERBESSELT, J., Het Parochiewezen in Brabant tot het einde van de 13e eeuw, dl. III, Tussen Zenne en Dender, deel II, Pittem, 1964, p. 65-86 en 218-225.
  • WILMET, J., Un Joyau National. Grimbergen, Marcinelles-Charleroi, [1935], p. 187-191.

Bron: VAN DAMME M. met medewerking van DEBACKER I. & BOEKSTAL P. 2005: Inventaris van het bouwkundig erfgoed, Provincie Vlaams-Brabant, Gemeente Grimbergen, Deelgemeenten Grimbergen, Beigem, Humbeek en Strombeek-Bever, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen VLB4, onuitgegeven werkdocumenten.
Auteurs: Van Damme, Marjolijn
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)


Relaties

  • Omvat
    Arbeiderswoningen

  • Omvat
    Jean Deschampsstraat

  • Omvat
    Leopold Luypaertstraat

  • Omvat
    Restant van het domein van Borcht

  • Omvat
    Senecaberg

  • Omvat
    Societé Royale Reunion Nautique de Vilvorde

  • Omvat
    Twee dorpswoningen

  • Is deel van
    Grimbergen


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Borgt [online], https://id.erfgoed.net/themas/14598 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Agentschap Onroerend Erfgoed

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.