Inhoudelijk thema

Nederzettingen van de Bandkeramiek

ID
142
URI
https://id.erfgoed.net/themas/142

Beschrijving

De Bandkeramiek verschijnt in Nederland en Vlaanderen rond ca. 5250 v.Chr., en verdwijnt ca. 4900 v.Chr. (Lanting & Van der Plicht 1999-2000; van de Velde 2012). De spreiding ervan is hoofdzakelijk gebonden aan de lössgordel die zich uitstrekt tot in Centraal Europa. Ook in Vlaanderen zijn de gekende nederzettingen momenteel beperkt tot de leemstreek, met een spreiding in drie clusters. De meeste sites in Vlaanderen bevinden zich in het uiterste zuidoosten van de Vlaamse leemstreek, en maken deel uit van de cluster van nederzettingen gekend als de Heeswatercluster (Bakels 1982). In de onmiddellijke nabijheid hiervan, aan de overzijde van de Maas, bevindt zich de cluster gekend als de Graetheidecluster (Van Wijk et al. 2014). De derde cluster strekt zich vooral uit in Waals Haspengouw, langs de Jeker en diens bovenlopen. Een aantal sites behorend tot dit complex is in Vlaanderen gesitueerd (Jadin & Cahen 2003). De 3e cluster in Vlaanderen is gelegen langs de Kleine Gete in Vlaams Brabant, en omvat slechts een klein aantal gekende vindplaatsen te Wange en Overhespen (Lodewijckx 1992). In een ruimer regionaal verband behoren deze clusters tot de zgn. noordwestelijke Bandkeramiek. Buiten deze clusters zijn geen nederzettingen gekend, alleen een aantal ‘losse vondsten’, artefacten die typologisch als kenmerkend voor de Bandkeramiek worden beschouwd, maar die zijn aangetroffen als oppervlaktevondsten of als geïsoleerde objecten buiten de clusters van nederzettingen (bv. kenmerkende pijlpunten en dissels, of fragmenten van Bandkeramisch aardewerk) (Crombé et al. 2015; Verhart L.B.M. 2012).

De Bandkeramiek wordt aan de hand van de versiering van het aardewerk onderverdeeld in twee hoofdfasen, die op hun beurt uit vier fasen bestaan (Ia-d; IIa-d). Deze worden chronologisch geordend in een oudste (Ia), oude (Ib), midden (Ic-d), en jonge periode (IIa-d). De oudste fase komt niet voor ten westen van de Rijn. De clusters van het Heeswater, en deze in de rest van Haspengouw en van Nederlands Limburg, kennen een aanvang vanaf de oude fase (bv. Rosmeer Staberg: Roosens 1962; Riemst Toekomsstraat: Vynckier et al. 2009). Hierbij lijken de Belgische nederzettingsclusters enkele generaties later te zijn ontstaan dan deze van de Graetheide in Nederland (De Grooth & Van de Velde 2005; van de Velde 2007). Door recent onderzoek moet dit wat betreft de Heeswatercluster echter misschien genuanceerd worden. De nabijgelegen sites van het Lanakerveld te Maastricht kunnen immers overwegend toegeschreven worden aan de oudere fasen van de Bandkeramiek (fase 1b tot 2b met de nadruk op fase 1c-d) (Meurkens 2008), en ook de relatief recent ontdekte huisplattegrond van Riemst Toekomststraat moet tot fase 1b-c gerekend worden (Vynckier et al. 2009). De absolute chronologie van deze fasen is door een gebrek aan voldoende betrouwbare 14C-dateringen niet geheel duidelijk. Naar Lanting & Van der Plicht (Lanting & Van der Plicht 1999-2000) zou fase 1b beginnen ca. 5230 cal BC, terwijl het einde van fase IIb rond ca. 5000 cal BC te plaatsen zou zijn (Van de Velde 2012).

Opvallend is de grote stabiliteit van veel van deze nederzettingen doorheen deze periode (Bv. Modderman 1970; Bakels 1982). In het algemeen wordt in de Nederlandse en Belgische clusters een toename van de bewoningsintensiteit waargenomen in de jonge fasen van de Bandkeramiek, na 5000 cal BC (Bakels 1982), met de uitbreiding van de oudere nederzettingskernen, en een verdichting van het nederzettingspatroon binnen de clusters. De cluster van de Graetheide kent zijn grootste ‘bloeiperiode’ in de IIc-d fasen (20 tot 25 nederzettingen t.a.v. 6 in fase Ib), waarna de bewoning volledig lijkt te verdwijnen. Dit verdwijnen van de Bandkeramiek rond ca. 4900 cal BC is een fenomeen dat het hele Nederlandse en Belgische gebied kenmerkt. In het nabij gelegen Rijnland wordt de Bandkeramiek opgevolgd door de Groβgartach en daaropvolgend de Rössen cultuur. In onze streken is er met uitzondering van enkele schaarse vondsten en sites (Cf. bv. Louwe Kooijmans 1993) echter een hiaat naar de volgende duidelijke neolithische fase, deze van de Michelsbergcultuur, die pas in de tweede helft van het vijfde millennium vóór Christus zijn intrede maakt. Dit hiaat kan vermoedelijk ten dele toegeschreven worden aan lacunes in het onderzoek (Vanmontfort 2007; 2008).

De landbouwers van de Bandkeramiek kwamen uiteraard niet in een onbewoond gebied terecht. De juiste aard van de interactie tussen de nieuwkomers en de lokale jager-verzamelaarsgemeenschappen in het gekoloniseerde loessgebied is echter onduidelijk. Enerzijds zijn er immers slechts weinig laat-/ finaalmesolithische sites gekend in het leemgebied, wat mogelijk mede te wijten is aan tafonomische processen, waarbij sites zijn opgeruimd door erosie of in de valleibodems zijn bedekt door colluvium en alluvium (Vermeersch 1985), maar wellicht ook een gevolg is van een reële schaarse occupatie van de leemgronden door de mesolithische jager-verzamelaars. Anderzijds zijn ook de Bandkeramische vondsten buiten het leemgebied zeer schaars. Deze zijn zoals reeds gesteld beperkt tot dissels, karakteristieke spitsen, en fragmenten aardewerk. Het spreidingspatroon van deze vondsten is grotendeels beperkt tot een gordel van ca 30 kilometer rond de Bandkeramische nederzettingsclusters (Jadin & Cahen 2003; Verhart 2012), in Nederland bijvoorbeeld over het hele Maasdal en Limburg (Louwe Kooijmans 1993). Buiten deze gordel is slechts een diffuse spreiding van Bandkeramische vondsten aanwezig (Louwe Kooijmans 2007), met relatief verre ‘uitschieters’ zoals een Bandkeramische spits te Hardinxveld Polderweg (Louwe Kooijmans (red) 2001), Bandkeramische scherven te Bazel Sluis (Crombé et al. 2015) en te Lommel Molse Nete (Amkreutz et al. 2010), en een Bandkeramische pot te Oudenaarde Donk (Crombé & Vanmontfort 2007). Recent werden eveneens enkele Bandkeramische scherven aangetroffen in een kuilvulling te Welden (Oudenaarde) (Acke et al. 2018).

Deze vondsten suggereren enige mate van contact tussen de mensen van de Bandkeramiek en jager-verzamelaarsgemeenschappen. Wellicht zijn ze ver buiten de Bandkeramische territoria echter eerder te verklaren door uitwisseling, dan door directe en systematische contacten tussen verder af gesitueerde jager-verzamelaarsgroepen en de Bandkeramische landbouwers (Amkreutz 2013; Vanmontfort 2007; 2008).

Een bijzonder kenmerk van het nederzettingspatroon van de Bandkeramiek is dus de organisatie in goed afgebakende clusters van nederzettingen (Bakels 1982, Constantin 1985), zoals deze van de Aldenhovener Platte in Duitsland, en de Graetheide in Nederland. De regio’s tussen deze clusters zijn bovendien dikwijls nagenoeg verstoken van dergelijke nederzettingen, wat doet vermoeden dat deze clusters een zekere sociaal- economische entiteit vormden.

De locatievoorkeur voor plateausituaties dichtbij waterlopen, zoals in Vlaanderen, is een kenmerk dat geldt voor het hele verspreidingsgebied van de Bandkeramiek. Bakels vermeldt als nagenoeg algemene kenmerken voor hun topografische inplanting:

  • op de rand van een löss-plateau;
  • binnen 750m van een waterloop;
  • op min of meer vlak terrein (Bakels 1982, 31).

Voor de sitecomplexen van de Aldenhover Platte vermeldt Lüning een afstand van maximum 500 tot de dichtstbijzijnde waterloop. De nederzettingen liggen georganiseerd in corridors langs bijrivieren, en bevinden zich dikwijls op vooruitstekende plateaus in de driehoek gevormd door de samenloop van twee rivieren (Lüning 1982, 14).

Door recent onderzoek in Nederland, met name in het Maasdal, moet dit ‘klassiek’ nederzettingspatroon enigszins genuanceerd worden. Sinds midden jaren 1990 werden daar immers verschillende sites in dalposities aangetroffen (Van Wijk & Van de Velde 2007, 142; Amkreutz 2006). Ook de site van Place Saint Lambert te Luik bevindt zich in het Maasdal (Otte 1984). Deze vindplaatsen dateren telkens uit de jongere fasen van de Bandkeramiek. De Bandkeramische nederzettingen zijn meestal enkele hectares groot en worden gekenmerkt door de aanwezigheid van een aantal huisplattegronden met bijhorende langwerpige kuilen, silo’s en andere grondsporen. De individuele huizen lijken in het algemeen een tweetal decennia in gebruik te zijn gebleven, waarna in de nabije omgeving een nieuw huis werd gebouwd. Hierdoor bestaan de Bandkeramische nederzettingssites dikwijls uit verschillende niet contemporaine plattegronden, die elkaar echter zelden oversnijden.

De noordwest-zuidoost georiënteerde huisplattegronden hebben een typische langgerekte vorm, met zware massieve staanders. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen verschillende types van huizen naargelang hun grootte (Modderman 1970). De grootste huizen – type 1A volgens de typologie van Modderman – zijn samengesteld uit een centraal deel, een noodwestelijk deel en een zuidoostelijk deel. Het noordwestelijk deel wordt vaak gekenmerkt door een standgreppel, terwijl bij enkele huizen van dit type de standgreppel rond het volledige huis doorloopt. De kleinere huistypes bestaan uit het centraal deel met enkel het zuidoostelijk deel, of uitsluitend uit het centrale deel. De woningen worden dikwijls geflankeerd door langwerpige diepe kuilen, die geïnterpreteerd worden als leemwinningskuilen voor het bestrijken van de wanden. Door het gebruik als afvalkuil en de veronderstelling dat deze functie hoofdzakelijk actief was tijdens de bewoningsfase van het huis, is het mogelijk om een betrekkelijk fijne chronologie van de nederzettingsgeschiedenis op te bouwen aan de hand van de vondsten uit de kuilen.

Binnen een nederzetting is het mogelijk om een of meerdere erven te identificeren, waarbinnen telkens één hoofdgebouw en een of meerdere bijgebouwen op elk ogenblik van de nederzetting aanwezig was. Uitzondering op deze nederzettingsvorm zijn de zgn. single house types, die geïsoleerd buiten een nederzetting liggen (Van Wijk & van de Velde 2007, 139) en die mogelijk geïnterpreteerd kunnen worden als behorend tot een pionierfase van de kolonisatie.

Een Bandkeramische nederzettingscluster omvat typisch verschillende van dergelijke kleinere nederzettingen, relatief dicht bij elkaar gelegen. De spreiding en topografische situering van de nederzettingen van de Graetheidecluster suggereert een territorium van een individuele nederzetting van ca. 60 tot 170 hectare. Daarbij stelt zich echter het probleem van de gelijktijdigheid van deze nederzettingen (Bakels 1982). Daarnaast rijst ook de vraag of de individuele nederzettingen een dergelijk territorium bezaten, of dat de verschillende nederzettingen samen een groter territorium benutten. Op de Graetheide in Nederland lijkt de afstand tussen de verschillende nederzettingen te schommelen rond de 500m.

De stilistische evolutie van de Bandkeramiek (bewoningsstructuren, keramiek…) duidt op een groeiende verscheidenheid tussen de clusters in de jongere fasen van de Bandkeramiek, zelfs tussen nabijgelegen clusters. Dit wijst er wellicht op dat de nederzettingsclusters vrij autonoom waren, en weinig contact hadden met andere clusters (Coudart 1998). Dit wordt eveneens geïllustreerd door de, met uitzondering van losse vondsten, ‘lege’ zones tussen de clusters.

Vooralsnog zijn in Vlaanderen geen grafvelden noch duidelijke begravingen aangetroffen bij de nederzettingen. Grafvelden zijn wel gekend uit Wallonië (b.v. Hollogne-aux-pierres), Nederland (o.a. het recent aangetroffen grafveld op het Lanaekerveld te Maastricht), en Duitsland (Zie overzicht in Van Wijk & Meurkens 2008; Van Wijk et al. 2014). Een uitzondering vormt evenwel een mogelijk graf te Millen (Lodewijckx 1990).

  • ACKE B., BRACKE M., VAN QUATHEM C. 2018: Nota Welden Weldenstraat 54. Verslag van resultaten, Zelzate.
  • AMKREUTZ, L.S.M.W. 2006: Bandkeramik on the Meuse, An analysis and interpretation of Bandkeramik sites on the lower terrace of the Meuse in southern Limburg. In M. Kerkhof, R. Van Oosten, F. Tomas C., Van Woerdekom (red) SOJA Bundel 2005. Leiden.
  • AMKREUTZ L.S.M.W. 2013: Persistent traditions. A long-term perspective on communities in the process of Neolithisation in the Lower Rhine Area 5500-2500 cal BC, Leiden.
  • AMKREUTZ L.W.S.W., VANMONTFORT B., DE BIE M. & VERBEEK C. 2010: Bowls of contention. Mesolithic sites with pottery in the Lower Rhine Area. In: VANMONTFORT B., LOUWE KOOIJMANS L.P., AMKREUTZ L. & VERHART L. (red.), Pots, Farmers and Foragers. Pottery traditions and social interaction in the earliest Neolithic of the Lower Rhine Area, Archaeological Studies Leiden University 20, Leiden, 15-26.
  • BAKELS C.C. 1982: The settlement system of the Dutch Linearbandkeramik, Analecta Praehistorica Leidensia 15, 31-43.
  • CONSTANTIN C. 1985: Fin de Rubané, céremique du Limbourg et post-Rubané. Le Néolithique le plus ancien en Bassin Parisien et en Hainault, Britisch Archaeological Reports, International Series 273.
  • COUDART A. 1998: Architecture et société néolithique, l’unité et la variance de la maison danubienne, Parijs.
  • CROMBÉ PH., VANMONTFORT B. 2007: The neolithisation of the Scheldt basin in western Belgium. In: WHITTLE A. & CUMMINGS V. (red.), Going over. The Mesolithic-Neolithic transition in North-West Europe, Proceedings of the British Academy 144, Oxford, 263-285.
  • CROMBÉ PH., SERGANT J., PERDAEN Y., MEYLEMANS E., DEFORCE K. 2015: Neolithic pottery finds at the wetland site of Bazel-Kruibeke (prov. Oost-Vlaanderen/B). Evidence of long-distance forager-farmer contact during the 5th millennium cal BC in the Rhine-Meuse-Scheldt area, Archäologisches Korrespondenzblatt 45, 21-39.
  • JADIN I., CAHEN D. 2003: Trois petits tours et puis s’en vont… la fin de la présence Danubienne en Moyenne Belgique, Etudes et recherches archéologiques de l’Université de Liège 109, Luik.
  • LANTING J.N. & VAN DER PLICHT 1999-2000: De 14C chronologie van de Nederlandse pre- en protohistorie III: Neolithicum, Palaeohistoria 39-40, 1-110.
  • LODEWIJCKX M. 1990: Millen: Bandkeramisch grafveld? Archeologie, 52-53.
  • LODEWIJCKX M. 1992: Les sites rubanés brabançons. Une synthèse, Actes du LIe congrès de la Fédération des Cercles d'Histoire et d'Archéologie de Belgique, Luik, 31-32.
  • LOUWE KOOIJMANS L.P. 1993: The Mesolithic/Neolithic Transformation in the Lower Rhine Basin. In: BOGUCKI P. (red.), Case studies in European Prehistory, Boca Raton, 95-145.
  • LOUWE-KOOIJMANS L.P. 2001 (red.): Archeologie in de Betuweroute Hardinxveld-Giessendam Polderweg Een mesolithisch jachtkamp in het rivierengebied (5500-5000v.Chr.), Rapportage Archeologische Monumentenzorg 83.
  • LÜNING J. 1982: Research into the Bandkeramik Settlement of the Aldenhovener Platte in the Rhineland, Analecta Praehistoria Leidensia 15, 1-29.
  • MODDERMAN P.J.R. 1970: Linearbandkeramik aus Elsloo und Stein, Analecta Praehistorica Leidensia 3.
  • OTTE M. (red.) 1984: Les fouilles de Place- Saint Lambert à Liège, Etudes et Recherches Archéologiques de l’Université de Liège 18, Luik.
  • ROOSENS H. 1962: Gebouwen van een Bandkeramische nederzetting op de Staberg te Rosmeer, Archaeologica Belgica 61, 121-144.
  • VAN DE VELDE P. 2012: The chronology of the Dutch LBK- a new attempt, Analecta Praehistorica Leidensia 42/43, 293-305.
  • VANMONTFORT B. 2007: Bridging the gap. The Mesolithic-Neolithic transition in a frontier zone, Documenta Praehistorica 34, 105-118.
  • VANMONTFORT B. 2008: A southern view on north-south interaction during the Mesolithic-Neolithic transition in the Lower Rhine Area. Between foraging and farming, In: FOKKENS H., COLES B.J., VAN GIJN A.L. (red.): An extended broad spectrum of papers presented to Leendert Louwe Kooijmans, Analecta Praehistorica Leidensia 40, 85-97, Leiden
  • VAN WIJK I., AMKREUTZ L., VAN DE VELDE P. 2014: ‘Vergeten’ Bandkeramiek. Een odyssee naar de oudste neolithische bewoning in Nederland, Leiden.
  • VAN WIJK I., MEURKENS L. 2008: Tussen Graetheide en Heeswater. Nieuw zicht op de Bandkeramische bewoningsgeschiedenis van de Caberg bij Maastricht (Nl), Notae Praehistoricae 28, 73-86.
  • VAN WIJK I., VAN DE VELDE P. 2007: Terug naar de Bandkeramiek. In: JANSEN R. & LOUWE KOOIJMANS L P. (red.), 10 jaar Archol. Van contract tot wetenschap, Leiden.
  • VERHART L.B.M. 2012: Contact in stone: adzes, Keile and Spitzhauen in the Lower Rhine Basin. Neolithic stone tools and the transition from Mesolithic to Neolithic in Belgium and the Netherlands, 5300-4000 cal BC, Journal of Archaeology in the Low Countries 4, 5-35.
  • VYNCKIER G., VANMONTFORT B. & VANDERBEKEN T. 2009: Een nieuwe site uit de bandkeramiek te Riemst-Toekomststraat (Prov. Limburg, B.), Notae Praehistoricae 29, 77-80.

Bron: Vaststellingsdossier Archeologische Zones Bandkeramiek
Auteurs: Meylemans, Erwin
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)


Bekijk gerelateerde erfgoedobjecten

Rosmeer (Bilzen)
De Bandkeramische nederzetting van Rosmeer- Flikkenberg is gelegen op een plateau ten noorden van het huidige dorp van Rosmeer. De zone wordt gekenmerkt door droge leembodems. De site is gekend door oppervlaktevondsten, en door de toevallige vondst van een afvalkuil.


Toekomststraat, Tramstraat (Riemst)
Deze archeologische zone te Riemst omvat een bandkeramische site waarvan de aanwezigheid werd bevestigd door geofysisch onderzoek, verkennend booronderzoek, opgravingen en werd gedateerd aan de hand van radiokoolstofdatering.


Rijkhoven (Bilzen), Hoeselt (Hoeselt)
De Bandkeramische nederzetting van Hoeselt- Winkelveld, is gelegen op een plateau grenzend aan de vallei van de Demer. De zone wordt bodemkundig gekenmerkt door de aanwezigheid van droge leembodems. De site is gekend door oppervlaktevondsten van aardewerk en vuursteen, die er op wijzen dat de nederzetting zich uitstrekt over een groot deel van het plateau.

Bekijk gerelateerde waarnemingen

Trekweg Caestert (Riemst)
Bij de inspectie van de profielen van het Albertkanaal door E. Paulissen (KUL) werd deze site ontdekt. Daaropvolgend werd ze in 1978 onderzocht door de KUL, in samenwerking met de toenmalige Nationale Dienst voor Opgravingen.


Geldenakenstraat (Linter)


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Nederzettingen van de Bandkeramiek [online], https://id.erfgoed.net/themas/142 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Agentschap Onroerend Erfgoed

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.