Koutermolen en molenaarshoeve. De molensite met de staakmolen op torenkot op een berg, gaat terug op die van de eerste 'ban'- of 'heremolen' van het "Ambacht Kortemark". De exacte constructiedatum van de huidige molen is niet gekend, maar gaat zeker terug tot de 18de eeuw (jaartal 1789 op het klauwijzer van het voorwiel).

Historiek

De "Koutermolen" werd opgericht op de rand van de Waterhoenbeek. Deze molen is de oudst gekende windmolen van het "Ambacht Kortemark", maar de exacte datum voor de eerste molen is niet gekend. Sommige auteurs koppelen de bouwdatum van de molen aan het molenrecht in het "Ambacht Kortemark" dat door graaf Gwijde van Dampierre (1226-1305) in 1281 of kort erna wordt afgestaan aan Colard van Bavidam. Deze hypothese wordt ondersteund door een schepenakte van 27 september 1295 in het zogenaamde 'dossier Weale' van de Engels-Brugse kunstkenner William H.J. Weale (1832-1917) die erop wijst dat de familie Bavidam gronden bezat op de "Coutere" in de onmiddellijke omgeving van de huidige Koutermolen. Deze akte maakt echter geen melding van een molen, net zomin als een charter van 20 april 1364 waarin de eigendommen van de familie worden vermeld. De oudste vermelding van de benaming "Koutermolen" dateert van 1438: "Noordoost van de Koutermeulen in de jeghenoote dat men heet ter Noortbeke" (zie Karel De Flou). De molen staat ook getekend op de de Grote Kaart van het Brugse Vrije van Pieter Pourbus (1561-1571), gekopieerd door Pieter Claeissens (1601): weergave als houten staakmolen met naastliggende woning, de naamgeving "Coutre meulen" op de kaart wijst op het belang van de molen. In 1667 en 1680 zijn er eveneens meldingen van de "Coutermeulen" in de ommeloper van Kortemark, evenals in de leenheerlijke rechten en inkomsten van Wijnendale in 1701.

Uit pachtakten uit het begin van de 18de eeuw blijkt dat de productie niet zo groot was gezien op korte afstand nog drie andere molens actief waren (de "Markhovemolen", de "Ellemolen" en de "Huilaertmolen"). Aanduiding van de staakmolen met achterliggend erf met twee parallelle gebouwen op de Ferrarriskaart (1770-1778). Op het klauwijzer van het voorwiel staat vandaag nog de inscriptie: "I. CLARYSSE" en "1789". Door de afschaffing van de heerlijke rechten en het aanslaan van de goederen eind 18de eeuw wordt de Koutermolen verkocht aan een zekere Alexander Delbeke. In het "rekwest" van 1818 (een vragenlijst van de gouverneur van West-Vlaanderen, ingevuld door het gemeentebestuur van Kortemark) wordt gesteld dat "als de wind gaat liggen, hij (de Koutermolen) dan door paarden wordt bewogen" wat duidt op de aanwezigheid van een rosmolen. De molen is aangeduid op de Atlas der Buurtwegen (circa 1844) (zie illustratie) als staakmolen met achtergelegen erf met L-vormige opstelling. Rond het midden van de 19de eeuw zijn er veel eigenaarswissels, dit wordt in verband gebracht met de zware crisisjaren (mislukte aardappel- en graanteelten, werkloosheid en hongersnood, typhus en cholera) in de periode 1845-1850. Circa 1850 vestigt molenaarszoon Felix Deneweth-Dewulf zich als molenaar van de Koutermolen (zie ingegrifte naam "DENEWETH" in een balk), maar circa 1855 vertrekt het gezin naar Amerika. Circa 1875 worden de vier teerlingen van de toenmalige staakmolen met open voet vervangen door een torenkot, gemetseld door molenmaker Catrysse (Koekelare). Hierin wordt de olieslagerij ondergebracht. Naar verluidt wordt in dat jaar ook een magazijn voor de olieslagerij en de schuur achter het woonhuis gebouwd. Wellicht wordt de berg rond deze periode opengewerkt met een gewelfde tunnel. In 1905 wordt de "Koutermolen" verpacht aan het gezin Verlinde, voorheen pachters van de "Bescheewegemolen".

Tijdens de Eerste Wereldoorlog richt de Duitse bezetter in de molen een telefooncentrale in. Naar verluidt logeren op de hoeve Duitse soldaten. Tot 1917 maalt de molen haver voor de Duitse bezetter (voer voor de paarden). Bij hun terugkeer na de oorlog treft de familie Verlinde de molen weliswaar "deerlijk doorschoten" maar nog rechtopstaand aan. De Duitsers hebben alle houtwerk van het 'stampkot' gesloopt voor brandhout. De "Koutermolen" overleeft als enige van de talrijke molens van de deelgemeente Kortemark de Eerste Wereldoorlog. In 1919 wordt het woonhuis, de molen, het erf en de gebouwen verkocht aan de weduwe van molenaar Verlinde. Met de schadevergoeding voor oorlogsschade (circa 1921) voor het stampkot wordt in het vroegere magazijn van de olieslagerij een mechanische maalderij ingericht. Dit moest de molenaar in staat stellen om bij windstilte toch verder te malen. De aandrijving gebeurde door middel van een National-benzinemotor, geleverd door het bekende constructieatelier Doom-Mahieu (Ieper). De molen is omstreeks het einde van de jaren 1920 opnieuw in werking. Vermoedelijk in de jaren 1920 worden de houten pestelroeden vervangen door stalen roeden met halve verdekkering van de firma Verhaeghe (Ruddervoorde, Oostkamp). Op 14 april 1944 wordt de "Koutermolen" beschermd als monument. In 1956 wordt naast de molen een mechanische maalderij gebouwd en wordt de windmolen stilgelegd. De maalderij kan echter via overbrenging met een stang wel met de wind aangedreven worden (het is onduidelijk of deze stang reeds aanwezig was bij de maalderij uit de jaren 1920). In de jaren 1970 wordt de maalderij uitgebreid met een elektrische installatie voor mengvoeders. In 1963-1966 wordt de "Koutermolen" gerestaureerd met onder meer het vernieuwen van de kap, de beplanking en het aanbrengen van nieuwe gelaste fokwieken (firma Peel uit Gistel). Wellicht dateren de huidige asbestcementleien van de windweeg en de kap uit deze periode.

Beschrijving

Staakmolen op torenkot gelegen op een 'berg'. Witgeschilderd torenkot van circa 1875 (rode baksteen, voorheen niet witgeschilderd, zie oude foto), rondbogige deuropeningen (één dichtgemetseld) en vensteropeningen, laatst genoemde met ijzeren roedeverdeling, waaiervormig in het bovengedeelte. Op regelmatige afstand ringen in het metselwerk ingewerkt. Acht kruisplaten met telkens een steekband naar de zetel. De staak is doorboord in 1875 in functie van de olieslagerij. De stenen van de voormalige olieslagerij (kollergang) in het torenkot staan buiten opgesteld voor het voormalige magazijn. Molenkast met verticale beplanking op voor- en zijwegen (ronde kijkgaten), asbestcementleien op windweeg en mansardekap; windhaantje. Gelaste wieken met een vlucht van 23,80 meter. Tot 1965 half verdekkerd, daarna installatie van fokwieken. De staak ligt ver uit het midden, wat er op wijst dat er oorspronkelijk slechts één steenkoppel voorzien was. Naar verluidt kwam er in de 17de of 18de eeuw een tweede koppel bij. Meelzolder met haverpletter. Steenzolder met twee steenkoppels en liftsysteem voor haverpletter en maalkoppels. Voorwiel (63 kammen) en vangwiel (80 kammen) met een tweede gang (70 kammen). De tweede gang zorgt voor de aandrijving van een ijzeren kamwiel dat bevestigd is op een ijzeren spil die doorheen de staak naar de olieslagerij in het torenkot gaat. Voorwiel afkomstig van Mijnherenland (Nederland) en vangwiel van Tessenderlo. Op het klauwijzer van het voorwiel inscriptie "I. CLARYSSE" en "1789". Trap en staart met bewaard ijzeren kruisysteem. De begraasde 'berg' is ten noordoosten toegankelijk via een gewelfde bakstenen tunnel. Getoogde poort onder dubbele rollaag. Dubbele poort, deels met bewaard oud hang- en sluitwerk. Voor de poort molensteen in de grond. Bakstenen trap naar de molen tegen de achtergevel van het magazijn aangebouwd. Tunnel: vrij lang bakstenen tongewelf, leidend naar de bakstenen ruimte of kelderverdieping onder het torenkot. De ijzeren spil doorheen de staak komt uit in deze kelder en is voorzien van een overbrengingssysteem. Op dit wiel functioneerde de kollergang van de olieslagerij in de kelderverdieping van het torenkot (voor het laatst in gebruik in 1914 en niet meer aanwezig, de stenen zijn buiten bewaard). Eveneens overbrengingssysteem met stang naar de maalderij van 1956.

Het magazijn van de olieslagerij van circa 1875, na de Eerste Wereldoorlog in gebruik genomen als maalderij (nu opslagruimte), is ten oosten tegen de molenberg aangebouwd. Laag, verankerd roodbakstenen gebouw onder zadeldak (rode Vlaamse pannen), markerende laadvensters onder zinken zadeldaken. De achtergevel is ingebed in de berg. Rondbogige muuropeningen onder rollaag en getoogde muuropeningen onder strek van rodere baksteen. Bewaard houtwerk van luiken, deuren en getraliede vensters met grote roedeverdeling.

Mechanische maalderij Vandenberghe van 1956. De teloorgang van de kleine tarwemaalderij tijdens het interbellum, leidt in 1956 tot de oprichting van een nieuwe mechanische maalderij die zich in het bijzonder richt op de productie van veevoer. Roodbakstenen gebouw van twee bouwlagen onder zadeldak (golfplaten). Rechthoekige muuropeningen met betonnen vensters met roedeverdeling. Centrale travee met poort en laadvenster met hijssysteem, oplopend in puntgevel. Voorts hoge rechthoekige poorten, onder meer schuifpoorten.

Conform de overheidsreglementering wordt de mechanische krachtbron, een Deutz-dieselmotor, geplaatst in een van de maalafdeling afgescheiden ruimte. Behalve met deze motor is de machinekamer vandaag nog ingevuld met een voorraadvat diesel voor één dag, een compressor en twee waterpompen.

De maalderij zelf is uitgerust met een koekenpers van de belangrijke Belgische machinebouwer Leon Michel-Simonis (L.M.S.) uit Jupille (nabij Luik), een bonenbreker, een haverpletter, twee maalstoelen (met onderaandrijving), een builmolen en een zakkenlift. Van de twee maalstoelen met gemeenschappelijke galg is één uitgerust met een koppel Jaspers-kunstmaalstenen voor het malen van gerst en rogge (tot veevoeder). De tweede maalstoel heeft een koppel Engelse stenen voor het vermalen van tarwe (tot tarwebloem voor menselijke consumptie). Het aandrijfwerk is nog volledig aanwezig. Op de zolderverdieping van de maalderij bevinden zich een graanreiniger en een silovormige mengelaar met opzakopening op het gelijkvloerse niveau. Deze mengelaar wordt aangedreven door een elektromotor, terwijl de graanreiniger gelinkt is aan het transmissiesysteem dat met de Deutz-motor correspondeert. Naar de interne verhandeling van het maalgoed verwijzen nog een vijs voor het horizontale transport en een jacobsladder (elevator) voor het verticale vervoer.

In de jaren 1970 wordt een annex speciaal ten behoeve van de veevoederproductie uitgerust met een elektrisch aangedreven automatische Velosifter-drooginstallatie (zie markerend torenvolume), gebouwd door de firma Robert Allegaert (Lichtervelde). De aan de weegput gelieerde Dema-elevator is eveneens van West-Vlaamse makelij, meer bepaald van de transporttoestellenproducent M. Dewagtere (Hooglede). Verder is nog een lintmenger, een hamermolen met filterkamer en een weegtoestel van de Torhoutse weegtoestellenfabrikant Robbe aanwezig. Bewaarde Daf-vrachtwagen met silo voor het vervoer van veevoeders, zie opschrift "VOEDERS VANDENBERGHE KORTEMARK".

Ten noorden van de molen- en maalderijsite, in kern 18de-eeuws of vroeg 19de-eeuws molenaarshuis. Voor het huis, stoep van bakstenen op hun kant. Lage, gecementeerde baksteenbouw onder zadeldak (rode Vlaamse pannen, verzorgde gootlijst op klossen). De cementering dateert naar verluidt van circa 1928: imitatiebanden, rechthoekige muuropeningen in een geriemde omlijsting met imitatiesluitsteen. Verspringende achtergevel met in de hoek, privaat onder lessenaarsdak. Bewaard houtwerk uit de jaren 1920: witgeschilderde paneeldeur en schuiframen. Bewaarde 18de- of vroeg 19de-eeuwse interieurelementen van trap met aanzet in grijsgesmoorde klompjes en binnendeuren. Achter het molenaarshuis, haaks opgestelde dwarsschuur van circa 1875. Roodbakstenen volume onder zadeldak (rode mechanische pannen). Getoogde muuropeningen voor staldeuren en schuurpoort, bewaard houtwerk. Balk met inscriptie "A. VERWICHTE 1906". Tegen de achtergevel, aanbouw van recente loods.