Windmolen

Tekst van Napoleonsmolen (https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/80035)

Napoleonsmolen, daar gebouwd onder Napoleon, in de volksmond zogenaamde Molen Van Bree, naar een molenaarsfamilie die eertijds eigenaar was van het goed, ook wel eens de Mathijsenmolen genoemd naar een andere vroegere molenaar, eerste vrije molen van Hamont na het ancien régime, oudste stenen windmolen in Limburg, ronde windmolen, bovenkruier en enige stellingsmolen in de provincie, in 1804 opgericht, nadat in 1800 de windmolen van het naburige Achel werd verwoest door de stormwind van 9 november, confer inscriptie in witbeschilderde baksteen: AN XII/ 1804.

Het gemeentebestuur nam het initiatief tot de bouw. Enkele Hamonter teutenfamilies, namelijk Rijcken, Joosten, Feyen, Ballings en Spaas, belegden geld en stonden in voor de bouw en het beheer tot 1863.

Waarschijnlijk lag er rond de molen ook een ommuurde molenberg. Op ongeveer 1,3 m hoogte ziet men nog een aantal uitsparingen in het metselwerk, wellicht de intandingen van radiale muren die de molen met een ringmuur verbonden en er de nodige sterkte aan gaven. De molen kwam er vooral ten behoeve van de Hamontenaars. Nochtans bestond een derde van de clientèle uit inwoners van de Nederlandse grensgemeente Budel. Het molenpad vanaf de Budelpoort langs de stadswal naar de molen had een breedte van 1 meter, wat er schijnt op te wijzen dat velen hun graan per kruiwagen vervoerden. De scheiding tussen België en Nederland na 1830 resulteerde in nadelige douanerechten. Naar aanleiding van de invallen van het Hollandse leger in 1831 ontving molenaar-pachter G.G. Mathijssen 1.200 frank oorlogsschade, het hoogste bedrag dat te Hamont werd uitgekeerd.

In de Atlas van de Buurtwegen (1845) wordt het gebouw cirkelvormig aangeduid. In 1863, aankoop door de toenmalige molenaar-pachter L.-G. Mathijssen en tot 1990 eigendom van opeenvolgende molenaarsfamilies, Mathijssen, Van Asten en Van Bree.

In 1867, verhoging door genoemde Mathijssen, confer zandstenen gevelsteen onder de op houten consoles rustende kap, met opschrift: GLM/ 1867. Men ziet duidelijk waar het oude conische metselwerk overgaat in een cilindrische verhoging. Het perceel werd gesplitst in een stoomoliemolen en een stoomwindgraanmolen. De stoomoliemolen werd geïnstalleerd in een in 1867-68 opgericht bijgebouwtje. Ten einde de as met het wielenkruis op voldoende hoogte te brengen, zodat de wieken over het bijgebouw konden zwaaien, moest de molen hoger worden opgetrokken. In 1876 was de oliemolen reeds ingeschakeld op het windmechanisme van de graanmolen door middel van een tweede koning in het hoofdgebouw. De stoommachine voor aandrijving van de oliemolen werd in 1883 weggenomen. Rond 1900, vervanging door molenaar P.J. Van Bree van de oorspronkelijk houten as en roeden door ijzeren; uitvoering door molenmaker Adriaens uit Weert. Latere reparaties door molenmaker Janssen uit Geel.

Na de tweede Wereldoorlog was de oliemolen niet meer actief. In 1952, verwijdering van de wieken. In 1958, plaatsing van een elektrische installatie om het molenmechanisme aan te drijven, waarna de wieken verdwenen en het bouwwerk verviel.

In 1968, stopzetting van de molenactiviteit; herstelling van molenkap en dak met wegnemen van vang en molenas; inrichting als drankgelegenheid. Bouwaannemer Jan Lamers (Hamont), die in 1968 herstellingswerken uitvoerde, meende dat het onderste oude gedeelte werd gebouwd met Rekemse of Hamonter stenen, die in een veldoven werden gebakken. Het in 1867 bijgebouwde gedeelte bleek volgens hem opgetrokken met echte Hamonter stenen van minder goede uitvoering. In 1984, dringende herstellingswerken.

In 1990, eigendom van de stad Hamont-Achel. In 1995-97, restauratie naar ontwerp van architect A. Rijcken (Hamont-Achel); molentechnisch advies van de Nederlandse molendeskundige Nico Jurgens; molentechnische restauratie door Adriaens Molenbouw Weert B.V.; op 17 mei 1997, officiële opening.

Verankerde baksteenbouw met steigergaten en vernieuwd houtwerk, onder meer kruiwerk. Getoogde, rechthoekige en korfboogvormige muuropeningen, alsook een paar oeils-de-boeuf. Inrijpoort van een dubbele rollaag en een platte laag. Van de oorspronkelijke deur op de eerste verdieping werd een venster gemaakt. Houten galerij met metalen leuning. Gietijzeren molenas. Haaks op elkaar gestelde verankerde bakstenen Westelijke aanbouwsels onder gecombineerde zadeldaken (Vlaamse pannen) met één dakschild, tussen aandaken met schouder-, topstukken en vlechtingen, daterend van 1867-68; aflijnende overhoekse muizentand; rechth. muuropeningen met eveneens vernieuwd houtwerk onder meer lateien.

Interieur: ingedeeld in verschillende verdiepingen of zolders; het gelijkvloers deed dienst als stapelhuis of magazijn; nieuw aangekochte en in 1995 door Eddy Frederikx (Lommel) herstelde dieselmotor.

Bijgebouw met olieslagmolen bestaande uit een kollergang, een slagmechanisme om de olie te persen en een gemetseld komfoor om het oliezaad te verwarmen.

  • Afdeling Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumentenzorg Limburg, Cel Monumenten en Landschappen, dossiernummers 228, 235.
  • CREEMERS G. & VAN DE SIJPE L. 1995: De verdwenen burcht van Hamont. Een bijdrage tot de middeleeuwse geschiedenis van de stad Hamont, (Uitgaven van De Geschied- en Heemkundige Kring De Goede Stede Hamont, 2de reeks, nummer 2), Hamont-Achel, 10.
  • DEGEEST M. 1993: Napoleonsmolen wordt gerestaureerd, Een verhaal over water en wind 5.16, 18-19.
  • DEGEEST M. 2001: Ontmoeting met Hamont-Achel, ons stadje vandaag, Hamont-Achel, 12, 151-152, afbeeldingen op pagina 12, 153.
  • HOLEMANS H. & SMET W. 1981: Limburgse windmolens in heden en verleden, Nieuwkerken, 59-60, 197, 198, 204, 205, afbeeldingen 47-50 op pagina 61-62.
  • LEDEGEN G. 1995: Drie waardevolle Limburgse windmolens op een lijn, Een verhaal over water en wind 7.26, 13-14.
  • R.W. 1997: Eddy Frederix doet Napoleonsmolen weer draaien, Een verhaal over water en wind 9.33, 21.
  • R.W. 1995: Napoleonsmolen in Hamont heeft opnieuw een gaanderij, Een verhaal over water en wind 7.26, 4-5, afbeeldingen.
  • S.N. 1997: Napoleonsmolen is weer maalvaardig, Een verhaal over water en wind 9.31, 9-10, afbeeldingen.
  • SNOEKS L. 1997: Napoleonsmolen maalt weer, Een verhaal over water en wind 9.32, 20-21.
  • VISSERS P. 1992: Langs Vlaamse wegen - Hamont-Achel, Brussel-Hamont-Achel-Antwerpen, 11, afbeeldingen.
  • VAN DE BROEK H. 1972: De Napoleonsmolen of de windmolen - An XX - 1804 - te Hamont, Limburg 51, 193-216.

Bron: PAUWELS D. 2005: Inventaris van het cultuurbezit in Belgiƫ, Architectuur, Provincie Limburg, Arrondissement Maaseik, Kanton Neerpelt, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 19n2, Brussel - Turnhout.
Auteurs:  Pauwels, Dirk
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)


Je kan deze tekst citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Napoleonsmolen [online], https://id.erfgoed.net/teksten/80035 (geraadpleegd op ).