Historiek

Oudste vermelding van Borgwal in een verkoopakte van "een goed omheind door een gracht met dammen, met nieuwe grote vijver, weide, kleine vijver en akker, genaemd Burchwal" van 1538. In 1543 is het goed eigendom van Floris de Martaigne, graaf van Potelles. In het register van belastingen van 1577 is "een huys met opperhof, neerhof ende boomgaerden ... met den huysen ende duyfehuys op 't neerhof" in het bezit van Jonkheer Cabeleau. In de 17de eeuw zou het goed onder meer eigendom geweest zijn van bisschop Triest en tot midden 18de eeuw behoorde het goed toe aan de familie de Preudhomme d'Hailly, baronnen van Poeke. Een aankondiging in de "Gazette van Gendt" van 1775 vermeldt de verkoop van: "het schoon, groot en vermaerd goed van wijlen d' heer van Ongeval tot Vurste tussen de 2 en 3 mylen van de stad gelegen, strekkende tegen de kercke van hetzelfde Vurste ende omtrent de Schelde, bestaande in een kasteel ende hof, rondom in gemetste wallen, waarvoor ene schone bassecour, rondom in muren, ende daarachter ene gemetste spiegel ofte vijver (61 a 49 ca) hebbende in het midden ene hoog springende fonteyne, daernevens ene vijver, buitengemeyne druiftakken ofte wijngaerden, bosquien, wandelingen, gloriëtten, fonteynen ende andere vermaekelykheden, alsmede ene schone nieuwgebouwde hofstede, tesamen 15 bunder, alle't eene blokke ende besloten in nieuwgemaekte kloeke hoge muren".(zie Ferrariskaart van 1771-78). De heer Maelcamp, heer van Raveschoot, wordt de nieuwe eigenaar. Zijn weduwe, A.S. van der Stichele, douairière Maelcamp, laat in 1807 door landmeter P.F. Van Lancker een landboek opmaken van haar bezittingen met onder meer een prachtig plan van het domein Borgwal. Hieruit blijkt dat de aanleg van het park, vermoedelijk uit de 18de eeuw, tot op heden ongewijzigd bleef. Nadien wordt Ed. Maes Newbery, gewezen beheerder der keizerlijke legers als eigenaar vermeld. Hij zal het domein in 1841 verkopen aan weduwe P. Malfait-Baertsoen. Door huwelijk van gravin Flora Malfait met Louis Goethals de Mude de Nieuwland kwam het kasteel in handen van laatst genoemde familie en dit tot 1975. Sindsdien heeft de Congregatie der broeders van Liefde het domein aangekocht als verblijf voor zwaar mentaal gehandicapten met onder meer nieuwe paviljoenen, ingeplant in het noorden en zuiden van het kasteelpark.

Beschrijving

Heden nog 18 hectare groot domein met onregelmatige vijfhoekige vorm, volledig omsloten door een bakstenen muur (circa 1700 meter) aansluitend bij de kerk met omringend kerkhof in de zuidwestelijke hoek. Ten westen, bij de splitsing van de Leenstraat en de Gentweg ingeplante gebouwen gegroepeerd rondom twee, met elkaar in verbinding staande binnenpleinen: ten noorden het neerhof met de verschillende dienstgebouwen gegroepeerd rondom een vierkant beplant binnenerf met centrale duiventoren en ten zuiden het volledig omsloten staatsieplein met monumentale toegangspoort ten westen en brug naar het kasteel te midden van een gemetste vijver in het oosten.

Aanleg zeker opklimmend tot de 16de eeuw doch huidige gebouwenbestand hoogstens daterend uit de 18de eeuw (rechter deel van kasteel) voornamelijk in de loop van de tweede helft van de 19de eeuw vernieuwd en uitgebreid (linker deel kasteel, staatsieplein en poortgebouw) en gerestaureerd na zware beschadiging tijdens de Eerste Wereldoorlog.

Staatsieplein met axiaal gelegen toegang tot het kasteel met boogbrug, balusterborstwering met siervazen, links en rechts geflankeerd door fonteinen, respectievelijk met griffioen- en leeuwenbekroning en gevoed via een buizensysteem vanaf de natuurlijke bronnen in het park.

Huidige kasteel bestaande uit drie duidelijk te onderscheiden en verschillend te dateren delen: de vierkante, hoogoplopende bakstenen toren achteraan, vermoedelijk de oude traptoren van het vroegere goed waarvan de geschreven bronnen opklimmen tot de 16de eeuw; de bepleisterde en nu grotendeels begroeide rechter vleugel met 18de-eeuwse kern en aanpassingen uit midden 19de eeuw en het links aangebouwde paviljoen in een eclectisch, neogotisch geïnspireerde stijl uit de tweede helft van de 19de eeuw.

Hoofdgebouw rechts met voorgevel van zeven traveeën en drie bouwlagen onder schilddak (leien, nok parallel aan de straat) in zijn huidige vorm daterend uit het derde kwart van de 19de eeuw. Bepleisterde en geschilderde, nu haast volledig begroeide lijstgevel met markant middenrisaliet van drie traveeën onder driehoekig fronton. Onderbouw (rechtstreeks in het water) van kalkzandsteen wijzend op de oude kern. Verder bepleisterde plint en imitatiebanden tot het horizontaliserend cordon van de bovenvensters. Verticale accenten door geblokte pilasters op de hoeken en ter aflijning van het risaliet. Rechthoekige benedenvensters en licht getoogde bovenvensters met rolluikkasten en zonneblinden; bewaard 19de-eeuws houtwerk. Aflijnend hoofdgestel en driehoekig fronton met wapenschild. Volledig begroeide achtergevel met vijfhoekig uitgebouwde erker over twee verdiepingen en ingebouwde vierkante toren in rechter travee. Vijf geledingen hoge bakstenen toren met spitsboogdoorbrekingen en oculus gevat in een ondiepe spitsboognis, onder leien peerspitsbekroning.

Linker vleugel van het kasteel met "grote zaal", eveneens daterend uit het derde kwart van de 19de eeuw en toegevoegd aan het eerder verbouwde 18de-eeuws gedeelte rechts. Uitgewerkte voor- en linker zijgevel, rechtstreeks in het water gebouwd. Heden gecementeerd (?) parement met rijke eclectische en neogotisch geïnspireerde decoratie. Paviljoen met drie en één travee en één hoge bouwlaag boven een souterrain, onder mansardedak (leien) met hanenkam en dakvensters; een lagere terugwijkende travee vormt de verbinding met het oudere gedeelte rechts.

Sterk horizontaal geaccentueerde gevels door de talrijke geprofileerde lijsten en uitgewerkte friezen onder de overstekende houten kroonlijst op klossen. Verticaal accent door de eveneens geprofileerde pilasters die nog uitsteken boven de kroonlijst en bekroond worden met cilindrische pinakels. Hoge rondboogvensters en geprofileerde omlijsting, onder druiplijst met bekronende kantelenrij, met balusterborstwering in de voorgevel. Getoogde getraliede vensters van het souterrain. Overgangstravee met trappenhuis, verlicht door een gekoppeld rondboogvenster met gecanneleerd Korinthisch deelzuiltje gevat in een rechthoekige geprofileerde omlijsting. Verbouwde achtergevel.

Interieur met bewaard rijkelijk uitgewerkt stucplafond en trappenhuis in neo-Lodewijk XIV-stijl.

Achter het kasteel dat de volledige westzijde van het eiland beslaat, strekt zich een rechthoekige tuin uit met grasperk en centraal vijvertje, vroeger met hoogspuitende fontein.

Westzijde van het staatsieplein, van de straat afgesloten door een bepleisterde muur met centrale monumentale toegangspoort in een neobarokke stijl, eveneens daterend uit het derde kwart van de 19de eeuw. Hoge rondboogpoort in geprofileerde omlijsting met bekronend wapenschild en zware arduinen bol, links en rechts geflankeerd door rondboogdeurtjes tussen pilasters met bekronende leeuwenkopjes en siervazen.

Noordvleugel van het plein met links de achtergevel van het pachtershuis (hier onder leien dakschild met houten, met leien bezette dakvensters met drielob) en rechts de voormalige oranjerie. Centrale korfboogdoorrit met sporen van zandstenen hoekblokken aan de linker dagkant. Rechter travee met twee rechthoekige vensters met sponning, duimen en sporen van zandstenen hoekblokken (van de 17de-eeuwse kern) en vijf opengewerkte traveeën van de voormalige oranjerie (uit de eerste helft van de 19de eeuw), oorspronkelijk voorzien van een beglaasde zuidzijde tussen houten raamwerk met plantenrekken. Interieur ingedeeld in twee beuken door gemarmerde zuilen op hoge vierkante sokkel en met een acanthusbladkapiteel. Tussen twee rondboogvormige deurvensters in de oostgevel, behouden stucpaneel in empirestijl met gevleugelde griffioenen. Restanten van het verwarmingssysteem onder de beglaasde wand.

Zuidvleugel van het plein met voormalige koetshuizen met brede korfboognissen en -poorten en doorrit aan de erekoerzijde. Penanten met hoge sokkels waarop vroeger beelden prijkten van de Gentse beeldhouwer Karel van Poucke, uit eind 18de eeuw (door de vroegere eigenares meegenomen naar het kasteel Nieuwenhove te Zwijnaarde).

Centraal grasperk met fontein, rondgang en met struiken beplante hoeken. Ten noorden van het kasteel en het staatsieplein gelegen neerhof met U-vormige aanleg en toegang in de westvleugel. Huidige aanleg en gebouwenbestand uit de 18de eeuw met begin 20ste-eeuwse aanpassingen doch mogelijk nog resten uit de 16de en 17de eeuw (zie bouwgeschiedenis en jaartallen 1652 en 1913 op een luifeltje van de noordvleugel).

Heden bakstenen, lichtgeelgeschilderde gevels met één bouwlaag onder pannen zadeldaken. Westvleugel met blinde verankerde gevel aan de Leenstraat met leien dakje op geprofileerde, begin 20ste-eeuwse consoles boven de centrale doorrit. Links en rechts getoogde staldeuren en kleine venstertjes met luiken (geel- en roodgeschilderd houtwerk).

Noordvleugel (nok loodrecht op de straat) met behouden erfgevel van de vroegere stallingen en koetshuizen; getoogde en rechthoekige deuren en vier korfboogpoorten in zware bakstenen omlijstingen in rechter traveeën. Erachter worden nieuwe keukens gebouwd.

Zuidvleugel met pachtershuis van negen traveeën en één bouwlaag onder zadeldak (Vlaamse pannen, nok loodrecht op de straat) met houten klokkenstoel. Houten kruiskozijnen met roedeverdeling en halve luiken (bruin-, geel- en roodgeschilderd houtwerk) en hoger geplaatst bolkozijn van de opkamer in rechter travee. Centrale korfboogdeur onder leien zadeldakje met windveren en uitgesneden houten consoles, toegevoegd in het eerste kwart van de 20ste eeuw. Links aansluitende korfboogdoorrit naar het ereplein gevat tussen zwarte bakstenen pilasters op hoge sokkel en de zes traveeën brede achtergevel van de oranjerie die uitziet op het ereplein, voorzien van hooggeplaatste venstertjes met luiken. Linker zijpuntgevel met sporen van muurvlechtingen en twee rondboogvensters en oculus, uitziend op de vijver.

Een lage bakstenen muur met centrale rondboog van de aanlegsteiger verbindt de twee puntgevels van de haakse neerhofvleugels.

Binnenerf beplant met fruitbomen en gras, gedomineerd door een vrij imposante vierkante duiventoren met verschillende verdiepingen onder leien tentdak met dakkapelletjes. Gekalkte en deels begroeide bakstenen constructie op gepikte plint. Nissen en luiken op de benedenverdieping en graanzolder en zes rijen van tien vluchtgaten in oost-, zuid- en westgevel (slechts twintig in noordgevel) op de bovenverdieping onder de overstekende houten kroonlijst op klossen. Huidige constructie vermoedelijk slechts daterend uit de tweede helft van de 19de eeuw (niet op plan van 1807) en gedeeltelijk gereconstrueerd na de beschieting in 1918, doch reeds vermelding van een "duivekete" in de 18de eeuw.

Ten westen, aan de voet van de duiventoren, ommuurde mestvaalt met lage bakstenen muur afgezet met geprofileerde (gerecupereerde ?) zandstenen dekstenen.

Voor het pachtershuis, arduinen waterpomp met twee sproeiers en vergaarbak geplaatst voor een muurtje van zwarte baksteen met bekronende gebogen dekstenen.

Rechts van de toegangspoort en de portierswoning, in de omheiningsmuur aan de Gentweg, ingewerkte neogotische kapel ter ere van Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes, volgens een gedenksteen in de achtergevel en op de schildjes aan de voorgevel gedateerd 1877. Ruime kapel van twee traveeën met rechthoekige sluiting, onder zadeldak (leien, nok loodrecht op de straat) met ijzeren vorstkam en twee zijdakvensters met hoge puntgevelbekroning. Straatgevel van arduin (?) met hoge puntgevel verrijkt met hogels en kruisbekroning. Hoge spitsboognis waarin korfboogvormige toegangsdeur en spitsbogig bovenlicht met hooggotische tracering gevat zijn. Bekronende waterlijst rustend op schildvormige consoles met jaartal anno 1877 en bekronende kruisbloem.

Bakstenen zij- en achtergevel afgezet met natuurstenen hoek- en dekstenen. Achtergevel met spitsboognis met wapenschild van de familie Malfait en opschrift: "Cette chapelle dedié à Notre Dame de Lourdes a été construite en l'an de grace MDCCCLXXVII par le comte Malfait".

Interieur met neogotisch altaar en beeld van Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes op sokkel. Behouden parkaanleg uit eind 18de eeuw naar Engels-Chinees model met verschillende "fabriekjes", grotten, bronnen en brugjes met onder meer een mooie, nu vrij vervallen kiosk in Chinese stijl. In het zuidoostelijk deel van het park, op het kruispunt van twee assen gebouwd gebouwtje boven een ijskelder en natuurlijke bron. Vierkante constructie met afgeschuinde hoeken met zuiltjes op hoge sokkel, onder opkrullend dak met belvedère. Rechthoekige deuren geflankeerd door bepleisterde penanten verrijkt met geschilderde Chinese figuren. Aflijnend hoofdgestel met beschilderde fries en tandlijst. Interieur oorspronkelijk ook beschilderd. Voorzijde onderaan met imitatierotsen en maskerkop van de fontein. Eronder gelegen ijskelder met toegang in het noorden