De ankerplaats behoort tot het grondgebied van de deelgemeenten Munsterbilzen, Waltwilder, Hoelbeek en Eigenbilzen. Het ligt enigszins geïsoleerd tussen de bebouwing van Munsterbilzen en het Albertkanaal en wordt doorkruist door de verlaten spoorlijn Hasselt-Maastricht. Het behoort tot de (natte) Zandleemstreek, een overgangsgebied tussen de Haspengouwse leemstreek in het zuiden en het Kempens Hoogplateau (zandstreek) in het noorden. Het maakt deel uit van de brede valleidepressie ten zuiden van de rand van het Kempens Hoogplateau. Het reliëf is vlak tot zacht golvend en helt zwak af in westelijke richting. Verschillende beken draineren het landschap en wateren af naar de westwaarts gelegen Demer. De onvoldoende natuurlijke drainering, eigen aan de vochtig Haspengouw, is een gevolg van de geringe doorlatendheid van de klei in de ondergrond en van het vlakke reliëf. Vooral in de winter en het voorjaar kunnen hoge grondwaterstanden voorkomen, terwijl gedurende lange droogteperioden tijdens de zomer soms uitdrogingsverschijnselen optreden. Buiten de valleidepressies bevindt de grondwatertafel zich dieper dan 120 cm. In de beekvalleien daarentegen komen alluviale bodems voor – hetzij op klei, hetzij op leem – die praktisch permanent nat zijn. De voor een aantal landbouwgewassen ongunstige tot slechte waterhuishouding van de meeste gronden ligt aan de basis van de uitgebreide heideoppervlakte, al dan niet beplant of begrensd met populieren. Naargelang de valleigronden natter zijn kenmerkt het landgebruik zich in verruigde vochtige hooi- en graslanden, populierenaanplantingen, struwelen, uitgestrekte rietlanden en open waterpartijen. De hoger gelegen terreinen met een voor landbouw betere waterhuishouding zijn in gebruik als akkerland of zijn begroeid met deels historisch bos van voornamelijk loofhout. Het voorkomen van naaldhoutbossen duidt op de nabijheid van het Kempens Hoogplateau. De onmiddellijke omgeving van de kastelen van Groenendaal en Zangerhei wordt ingenomen door een gedeeltelijk verruigd park in landschappelijke stijl met een afwisseling van vijvers, gras- en bospartijen. Een gedeelte van de open waterpartijen rond en tussen beide kastelen is verland. Het landschapsgeheel kan getypeerd worden als een compartimentenlandschap bestaande uit een mozaïek van open ruimten, opgaande begroeiing (bomenrijen, loof- en naaldhoutbossen), beemden, vijvers en dreven.
Groenendaal is een late schrijfwijze voor het oorspronkelijke Croenendael of Croonendael. Het was een Loons grootleen dat samen met Hoelbeek en Jonckholt één leengoed vormde, in het bezit van de heren van Jonckholt. Eind 14de eeuw werden de goederen gedeeld bij gebrek aan mannelijke nazaten. Jonckholt en Hoelbeek gingen naar de oudste dochter, gehuwd met ridder Hendrik van Guigoven, slotvoogd van Kolmont. De burcht Jonckholt was reeds in de 18de eeuw volledig verdwenen. Alleen de hoge aarden wallen waren nog in het landschap zichtbaar. Van 1985 tot 1987 werden er archeologische opgravingen uitgevoerd op de burcht. Deze brachten twee bewoningsfases aan het licht; eerste fase van 1225-1400 bestaande uit een 'curtis', een hoeve met losstaande bestanddelen rond een rechthoekig erf, en een tweede fase van midden 14de eeuw waarin een stenen ommuring gebouwd wordt met ronde torens op de hoeken. Momenteel is de site vrij toegankelijk. De ommuring is tot een hoogte van één meter weer opgebouwd en daarbinnen wordt door middel van paaltjes de voormalige bebouwing aangegeven.
Het eigenlijke kasteel Croenendaal werd geërfd door Aleidis van Jonckholt, gehuwd met Godenoel van Elderen. Na verschillende eigenaarwissels kreeg het oude, 17de-eeuwse U-vormige kasteel rond 1760 zijn huidige, classicistische uitzicht, evenals de kasteelhoeve. Door het aanboren van het Maastrichtiaan op geringe diepte, werden bronnen gecreëerd die de vijvers voedden. Oorspronkelijk was er een brede slotgracht rond het kasteel aanwezig, maar deze werd gedeeltelijk gedicht bij de verbouwing van het kasteel zodat enkel een vijver overbleef. Rond het kasteel werd in 1848 een park in landschappelijke stijl aangelegd met vijvers, bomen, struiken en graspartijen die vorm geven aan het park met (oorspronkelijk) verschillende zichtassen. In 1861 verwerft baron Emille de Rosen het kasteel en in de volgende jaren voert hij een aantal aanpassingen in het park door. Zo is hij verantwoordelijk voor de nieuwe toegangsweg vanuit het zuidwesten, beplant met eiken, en verving hij plein en moestuin door één groot gazon. De oorspronkelijke ganzenvoet-structuur van wegen wordt aangepast en de ruimtelijke binding tussen kasteel en naastgelegen hoeve gingen verloren. Eén van de paden werd verlengd tot de ruïne Jonckholt die in de 19de eeuw een attractief element moet zijn geweest wegens de toenmalige grote interesse voor het verleden. In 1855 wordt er een spoorweg aangelegd die het domein doorsneed. Op de weg tussen Groenendaal en Waltwilder was een stopplaats opgenomen die gebruikt werd door de eigenaar van het kasteel en zijn visite. In de loop van de 20ste eeuw werd een grote vierkante vijver toegevoegd aan de westelijke zijde en het park werd minder strikt onderhouden waardoor delen verruigd zijn en zichten dichtgroeiden. Enkele jaren geleden werd het kasteel en zijn omgeving opnieuw ingericht waarbij grote groepen rododendron en klimop (Hedera helix) werden aangeplant en kegelvormig gesnoeide taxussen werden toegevoegd. Noordelijk wordt het park begrensd door een gesloten bosgordel waarin oorspronkelijk zichtpunten waren opgenomen. In het park zijn nog verschillende bomen zichtbaar die getuigen van de verschillende fases van de parkaanleg. Zo staan er ten noordoosten van de vijver een paar monumentale beuken en dichtbij het dienstgebouw aan de vijver staat een mooie Japanse zelkova (Zelkova serrata).
Ten oosten van het kasteel waren voorheen een aantal dienstgebouwen. In 1993 werden ze afgebroken en vervangen door nieuwe gebouwen. Oorspronkelijk is er sprake geweest van een opperhof-neerhofsituatie wat op de kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778) te zien is, maar waar foutief twee hoeven in plaats van één hoeve dichtbij het kasteel weergegeven zijn. Het huidige hoevegebouw heeft zijn vorm gekregen in 1761 (volgens datering op windvaan). De gebouwen van de gesloten hoeve zijn gegroepeerd rond een rechthoekig erf. De oorspronkelijke inrijpoort bevindt zich ten noorden, aan de zijde van het kasteel, in het voormalige poortgebouw met duiventil. Tussen het kasteel en de hoeve bevindt zich een gedeeltelijk ommuurde voormalige moestuin die nu uit gazon bestaat en een bijgebouwtje met ijskelder.
Zangerhei is de huidige benaming voor het oude leengoed en laathof Haenengoed. Na de Franse revolutie wordt het goed aanzienlijk vergroot door aankoop en toevoeging van de aanpalende vijvers van de abdij van Herkenrode. In de 1ste helft van de 19de eeuw wordt het oorspronkelijke waterkasteel afgebroken en vervangen door een alleenstaand rechthoekig gebouw. Daarnaast wordt er een ruim neerhof opgetrokken in gesloten vorm rondom een vierkante binnenplaats met daarachter nog een klein dienstgebouw. Een nieuw grachtensysteem omringde het in landschappelijke stijl aangelegde park met centraal een grote vijver. Langs de vijver liepen wandelpaden en er was een smeedijzeren brug over de vijver zodat men mooie rondwandelingen kon maken. Het park van Zangerhei liep aan de noordoostelijke zijde van de Zangerheistraat verder met vijvers, gazon, bomen en struiken en een netwerk aan wandelpaden. Aan deze zijde was een oranjerie uit 1857 gelegen en een watermolen op de Molenbeek. De laatste is een constructie uit de 2de helft van de 19de eeuw in eclectische stijl met neogotische componenten en een complexe vorm. Deze gebouwen kregen een herbestemming en in het noordelijk deel van het park is momenteel een tuinkwekerij gelegen. Door de aanleg van het Albertkanaal in 1929-1939 werd het goed in twee delen gesplitst. Het deel ten oosten van het kanaal werd in 1933 door het gemeentebestuur van Eigenbilzen aangekocht en is nu een natuurreservaat.
Na verkoop en verkaveling van het domein werd het kasteel in 1955 afgebroken en niet heropgebouwd. Nu resten slechts de toenmalige dienstgebouwen van het neerhof: vier identieke vleugels rond een vierkante binnenplaats, toegankelijk via de monumentaal uitgewerkte noord- en zuidvleugel. Het park met omgrachting en vijver bleef behouden maar de grote bomen werden gekapt voor de houtopbrengst en sommige plekken verwilderden waardoor het park zijn imposante karakter heeft verloren.
Aan de uiterste zuidwesthoek van het park is een ijskelder gelegen onder een laag aarde. Waarschijnlijk werd het ijs gewonnen uit de vijvers en opgeslagen in deze kelder. Momenteel wordt de kelder door Natuurpunt beheerd in functie van de vleermuizen.
Ongeveer een kilometer ten zuiden bevindt zich de zogenaamde hoeve Hommelen, die op de Ferrariskaart vermeld staat als kasteel ‘Klein Zangerhei’. Een weg verbond deze hoeve met het kasteel Zangerhei. Van de oorspronkelijke, monumentale, dubbel omgrachte hoeve met losstaande bestanddelen bleven geen resten bewaard, op het tracé van de grachten na, waarvan het zuidwestgedeelte nog met water is gevuld. De grachten werden gevoed door het water van de Krombeek die er aan westzijde vlak naast stroomt. Het huidige, 19de-eeuwse gebouw ligt aan de oostzijde vlak buiten de grachtengordel. In die omgeving vinden we naast (verlaten) weilanden, al dan niet met populieren, ook een fruitaanplanting.
In de ankerplaats zijn verschillende religieuze erfgoedelementen aanwezig. De meest opvallende is de Sint-Rochuskapel , een witgekalkt gebouwtje omringd door enkele grote bomen. Verder zijn er nog een ijzeren kruis in het bos ten zuiden van Groenendaal. In het noordelijkste puntje van de ankerplaats is een kapel van het Geheim Leger gelegen. Deze kapel herinnert aan een verzetsgroep die in de oorlog het Geheim Leger werd genoemd met ooit 54.000 leden. De plek is gekozen omdat hier tijdens de laatste oorlogsdagen in 1944 een aantal jonge mensen werd geëxecuteerd. Het Geheim Leger bestaat nog steeds en heeft jaarlijks een bevrijdingsherdenking en draagt de boodschap tot verdraagzaamheid en menslievendheid uit.
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)
Je kan deze tekst citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Munsterbos, kasteeldomeinen van Groenendaal en Zangerhei [online], https://id.erfgoed.net/teksten/171805 (geraadpleegd op ).