L-vormig waterkasteel in traditionele bak- en zandsteenstijl uit het einde van de 16de en het begin van de 17de eeuw, aangepast rond 1750 en in de jaren 1930 gerestaureerd. Gelegen in een groot domein ten noordwesten van de dorpskern van Sint-Ulriks-Kapelle, boven de autosnelweg. Het kasteel dankt zijn naam aan de nu vervallen watermolen die gelegen is ten noordwesten van het kasteel aan de Nieuwermolenbeek, die de grens met Asse vormt. De huidige molen dateert uit de 19de eeuw. Het kasteel werd als monument beschermd bij Koninklijk Besluit van 5 december 1962.
Het kasteel werd reeds vermeld in de 15de eeuw en de watermolen wordt sinds de 15de eeuw vermeld als eigendom van de heren van Capelle. Het kasteel kende verschillende eigenaars en werd in de jaren 1580 verwoest tijdens de godsdienstoorlogen. In 1587 werd het goed verkocht aan Lodewijk Verreycke, diplomaat en eerste secretaris van Filips II. Hij liet de verwoeste watermolen waarschijnlijk herstellen in 1588. Verreycke liet ook het kasteel herbouwen rond 1596 en 1606, af te leiden uit de ankers op de westelijke vleugel.
Op een kaart met de goederen van Nieuwermolen, opgemaakt in maart 1623 door Anthoon van Schelle (bewaard in het kasteel Nieuwermolen), is het kasteel zichtbaar met een binnenplein dat bijna geheel door gebouwen is omgeven. Op deze kaart is ook de aanleg van het domein zichtbaar met de dreef die vanuit het zuiden naar het kasteel loopt, twee boomgaarden, enkele vijvers, een (sier)tuin ten zuiden van het kasteel en bij de watermolen een moestuin. In 1695 werd het kasteel verwoest en geplunderd door de troepen van Lodewijk XIV. Het goed blijft in handen van de familie Verreycke tot 1754. In de jaren 1750 werd het kasteel verbouwd, waarschijnlijk al door de nieuwe eigenaar, Joseph-Adrien Anne, die het kasteel in 1754 aankocht (tot 1858). De gebouwen werden aangepast aan de smaak van de tijd en de kruiskozijnen werden toen vervangen door de huidige hoge muuropeningen. Eveneens werden de dienstvleugels ten noorden afgebroken zodat het huidige L-vormige grondplan ontstond, die voorkomt vanaf de Ferrariskaart (circa 1771-1775). Het domein werd ook aangepast: de boomgaarden zijn verdwenen en er is een tweede dreef, loodrecht op de eerste, die loopt tot aan de vergrote tuin ten zuiden van het kasteel. Uit dezelfde periode dateert een tweede kaart van 4 mei 1783 opgemaakt door landmeter G. De Deken (eveneens bewaard in het kasteel). Op deze kaart heeft de toren van het kasteel volgens de literatuur zijn huidig uitzicht. Deze kaart geeft ook een gedetailleerd beeld van de siertuinen rond het kasteel: een tuin tussen de binnenplaats van het kasteel en de grote vijver en een grote tuin ten zuidoosten van het kasteel. De dreef van zuid naar noord heeft vanaf toen ook vier rijen bomen in plaats van twee. In 1794 werd het kasteel nogmaals geplunderd.
De huidige configuratie van het kasteel kwam al voor op het primitief kadaster (circa 1823). Nadien werden er geen wijzigingen meer geregistreerd aan het grondplan. De watermolen komt eveneens in zijn huidige configuratie al voor op het primitief kadaster. In de tweede helft van de 19de eeuw werd het park licht gewijzigd door het aanbrengen van een aantal landschappelijke elementen, in de vorm van een aantal slingerpaden, naar de toenmalige mode (zichtbaar op de topografische kaarten van 1877, 1891 en 1924).
Vanaf de 19de eeuw werd het kasteel door erfenis eigendom van de families Villers-Masbourg (1824), Huysman d’Honssem, de Nieulant, ’T Serclaes de Norderwyck en tenslotte in 1910 van de Ghellinck-Vaernewyck. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was het kasteel een onderkomen voor vluchtelingen uit West-Vlaanderen en leed het schade door de ontploffing van een zeppelin op het vliegveld van Zellik. Een eerste voorstel tot bescherming van het kasteel kwam er al in 1928 op initiatief van de "Touring-Club de Belgique". In het verslag van briefwisselend lid, J.-B. Siebenale, van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen, wordt verwezen naar de vervallen toestand van het kasteel ten gevolge van de oorlog. Marc de Ghellinck, de toenmalige eigenaar, wou het kasteel voorzien van modern comfort en startte met de restauratie van het kasteel in samenspraak met architect Paul Saintenoy (1862-1952). De restauratie vond plaats tussen 1928 en 1933. Men wou het kasteel herstellen in Vlaamserenaissance-stijl en herinrichten. Architect Leo van Bever was verantwoordelijk voor de buitenrestauratie, Paul Saintenoy voor de binnenrestauratie. De witte pleisterlaag uit de 18de of 19de eeuw werd van de gevels verwijderd, zodat de gebouwen terug hun bak- en zandstenen uitzicht kregen. In het interieur werd onder andere de hoofdtrap in empirestijl vervangen door een trap waarvoor 17de-eeuwse balustrades werden gebruikt en een aantal schouwen werden terug blootgelegd. Verder veranderde er ook een aantal ruimtes van functie en werden er kleinere kamers tot een grote eetzaal omgevormd. In de donjon werd de bepleistering van de ontvangstzaal op de gelijkvloerse verdieping met gewelf verwijderd zodat de natuursteen opnieuw bloot kwam te liggen. Het huidige uitzicht van het kasteel is nog steeds het resultaat van deze restauraties. Ook het park kreeg zijn huidige uitzicht in de jaren 1930, de landschappelijke elementen werden verwijderd en de grote lijnen van op het plan van De Deken van 1783 werden terug uitgezet. Hierna gebeurden er geen grote aanpassingen meer aan het kasteel en het bijhorende domein.
Op 1 mei 1944 stortte er een Amerikaanse bommenwerper neer op het domein ten oosten van het kasteel, de resten hiervan werden in 2001 opgegraven door de Belgian Aviation History Association (BAHA).
Over het domein Nieuwermolen en zijn kasteel is over het algemeen weinig bekend, een grondig onderzoek zou hier op zijn plaats zijn.
Omgracht kasteel op L-vormige plattegrond in traditionele bak- en zandsteenstijl. De westvleugel omvat centraal een donjon met links hiervan een toegang tot het binnenplein en een koetshuis en links van de donjon de woonvleugel. Haaks hierop staat een tweede woonvleugel en in het verlengde hiervan bevindt zich een lagere dienstvleugel. Het kasteel is bereikbaar via twee toegangen over het water. Een in het westen gelegen aarden dijk leidt naast de donjon naar het binnenplein. In het zuiden leidt een bruggetje naar de grote hal van het kasteel. Deze verankerde bak- en zandstenen brug bestaat uit twee gedrukte rondbogen en wordt afgesloten met een ijzeren hekken aan de tuinzijde.
De twee grote verankerde vleugels hebben elk twee bouwlagen op een natuurstenen sokkel onder leien zadeldaken met dakkapellen en zijn gevat tussen trapgevels. Gebruik van witte Balegemse zandsteen voor de sokkel, hoekblokken, speklagen, negblokken, waterlijsten, trapgevels en poortomlijsting. Overwegend 18de-eeuwse rechthoekige muuropeningen met geprofileerde negblokken en hardstenen lateien en lekdrempels. Op oude prentkaarten zijn er nog luiken te zien, deze zijn alle verdwenen. Op de eerste verdieping in een klein stukje achtergevel dat zichtbaar is van de westelijke vleugel van 1606 (zuidzijde) is er nog een dichtgemetseld kruisvenster zichtbaar.
De westvleugel bestaat uit een centrale donjon met links aansluitend poortgebouw en later aangebouwd koetshuis (zie bouwnaad en vereenvoudigd uitzicht) en rechts een woongedeelte. De donjon heeft drie en halve verdiepingen onder leien torenhelm bekroond met een naaldspits. De donjon zou teruggaan tot de 15de eeuw, behalve de bovenste verdieping die van latere datum is. Er is geen kelder aanwezig wat er op kan wijzen dat het ging om een poortdonjon (volgens Doperé en Ubregts). Op een oude foto van vóór de restauratie van 1928-1933 zien we dat aan de binnenplaatszijde nog een rondboogpoort aanwezig was, waarschijnlijk een restant van de doorgang. De donjon werd waarschijnlijk bij de bouw tussen 1596 en 1606 aangepast onder andere door het afsluiten van de voormalige poortdoorgang en het bouwen van een extra verdieping. Op de eerste verdieping heeft de donjon een omlopende waterlijst van zandsteen. Op de bovenste twee verdiepingen zijn er kleinere rechthoekige muuropeningen aanwezig met zandstenen negblokken en een (hardstenen?) latei en lekdrempel. De bovenste muuropening heeft een ontlastingboog. Aan het binnenplein heeft de donjon lichtgleuven.
Links van de donjon zijn er zes traveeën: drie traveeën van de poortdoorgang en drie traveeën van het koetsthuis. De traveeën van het koetshuis hebben aan de oostzijde drie korfboogvormige muuropeningen met sluitsteen en imposten. Tegen de buitengevel zijn hier geen muuropeningen aangebracht op het gelijkvloers. De muuropeningen op de eerste verdieping hebben ontlastingsbogen in tegenstelling tot de muuropeningen in de andere vleugels. Ook zijn in deze traveeën geen speklagen aanwezig.
De poortdoorgang werd afgezet met hoekblokken wat erop kan wijzen dat het koetshuis later is aangebouwd. De eerste verdieping van de drie poorttraveeën bestaat uit verankerde zandsteen. De poort heeft een zandstenen rondboog omlijsting met bakstenen rollaag. Boven de poort is er een kleine nis met beeld en jaarankers: "1596".
De woonvleugel rechts van de donjon heeft zes traveeën en heeft een houten kroonlijst op modillons en jaarankers "ano 1906". De 18de-eeuwse muuropeningen op het gelijkvloers zijn verlaagd ten opzichte van de oorspronkelijke muuropeningen (zie latei). Dit is ook het geval op de gelijkvloerse verdieping van de zuidelijke vleugel.
De noordelijke zijgevel telt drie traveeën en werd bij de restauratie heropgebouwd(?). Een foto van 1914 van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium toont hier immers geen trapgevel aanwezig. De zuidelijk zijgevel telt drie traveeën en heeft een dubbele trapgevel, gedateerd door middel van jaarankers: "1606", met centraal een rondboogvormige muuropening met zandstenen omlijsting en sluitsteen en imposten.
De zuidvleugel bestaat uit een woongedeelte met aansluitend ten noorden een dienstvleugel. Het woongedeelte telt vijf traveeën en heeft dezelfde kenmerken als de westelijke vleugel. Toegangsdeur met 18de-eeuwse omlijsting met hardstenen steekboogvormige omlijsting in de eerste travee. Aan de binnengevel een gelijksoortige deur met hierboven een smeedijzeren balustrade met initialen "LA" verwijzend naar Laurent-Marie-Louis Anne, kasteelheer rond 1800. Ontlastingbogen boven de muuropeningen van de gelijkvloerse verdieping.
De éénlaagse dienstvleugel heeft verschillende sporen van gewijzigde muuropeningen. Zichtbaar zijn een rondboogvormige deuropening met een arkose stenen omlijsting met sluitsteen en imposten en een aantal kleine rechthoekige vensters met een arkose stenen omlijsting en diefijzers.
Het huidige interieur is waarschijnlijk tot stand gekomen tijdens de restauraties door Marc de Ghellinck-Vaernewyck en Paul Saintenoy die het kasteel wilden herstellen in Vlaamserenaissance-stijl, enkel de kapel (eerste verdieping) met rocaille-altaar (18de eeuw) en het salon in Lodewijk XVI-stijl (gelijkvloers rechts naast de donjon) bleven ongemoeid.
Het interieur kon niet bezocht worden. Uit de literatuur en uit foto’s van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium is op te maken dat er nog een aantal schouwen zijn bewaard, waaronder twee laatgotische, beiden opnieuw blootgelegd bij de restauratie rond circa 1930. In de donjon zijn buiten een bewaarde schouw ook nog een kruisgewelf met sluitsteen op het gelijkvloers en een stenen wenteltrap bewaard. De tweede schouw bevond zich volgens Martiny ook in de donjon, maar zou bij de restauratie verplaatst zijn. Er is een houten bordestrap uit de eerste helft van de 18de eeuw, geplaatst bij de restauratie in het interbellum.
Het domein is deels omhaagd met beuk. Twee dreven in de Bruggeveldstraat geven toegang tot het domein. De dreef die loopt in zuid-noordelijke richting is een dubbele dreef met vier rijen lindebomen. Deze dreef zou aangeplant zijn in 1905. Op een kaart van 1783 (Kaart van 4 mei 1783 opgemaakt door landmeter G. De Deken) zijn ook al vier rijen bomen te zien. Aan het begin van de dreef staat een eenvoudig ijzeren hek tussen arduinen pijlers met spiegels voorzien van rozetmotief. Een tweede dreef loopt van west naar oost en ligt haaks op de eerste dreef. Deze 18de-eeuwse dreef werd gerooid in 1998 en is recent heraangeplant.
Ten oosten van de dreef die van zuid naar noord loopt bevindt zich een boomgaard die aangeplant werd in 1926. In de jaren 1930 werd het park aangepast en werden de landschappelijke elementen verwijderd. Ten zuiden van het kasteel werd opnieuw een padenkruis aangelegd, aan de zuidzijde begrensd door haagbeuk opgebouwd uit barokke accolades. De zuid-noord as vertrekt vanuit een bronzen standbeeld van Jacques de Lalaing en leidt naar de brug die toegang geeft tot het kasteel. Het perceel ten oosten hiervan werd opnieuw in stervorm aangelegd en vormt nu het zogenaamde "sterrenbos". Op de binnenplaats van het kasteel werd een ovale grasparterre met een rond stenen waterbekken aangelegd.
In het "Sterrenbos" is een (ijs?)kelder van 1836 (af te leiden aan de jaarsteen boven de ingang) gelegen. Het is een achthoekige bakstenen constructie met graatgewelf en omlopende galerij met centrale pijler die gebruikt werd als voorraadkelder voor groenten en fruit.
De overige gebouwen op het domein: de watermolen en een dienstgebouw(?) konden niet worden bezocht. De voormalige watermolen is een verankerd bakstenen gebouw van één bouwlaag op een L-vormig grondplan onder pannen zadeldaken.
Bron: VERWINNEN K. met medewerking van KENNES H. & THOMAS H. 2011: Inventaris van het bouwkundig erfgoed, Provincie Vlaams-Brabant, Gemeente Dilbeek, Herinventarisatie, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen VLB7, onuitgegeven werkdocumenten.
Auteurs: Verwinnen, Katrien
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)
Je kan deze tekst citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Kasteeldomein van Nieuwermolen [online], https://id.erfgoed.net/teksten/135442 (geraadpleegd op ).