Wijk genoemd naar voormalig 19de-eeuws café zogenaamd "Luchtbal" en gelegen tussen Noorderlaan (westen), vroegere kazerne S.B. Housmans (1937-38), heden onder meer Stedelijke middenschool, in Havanastraat (noorden), spoorlijn Antwerpen-Rotterdam (oosten) en Groenendaallaan (zuiden).

Historiek

Het vroegere poldergebied ten noorden van de stad veranderde midden 19de eeuw door de aanleg van de spoorverbinding Antwerpen-Rotterdam (1852-54) en door het rechttrekken van de oude kronkelende Ekerseweg (zie +/- huidige Noorderlaan, doch lager gelegen) in 1870. Onder invloed van de nabijgelegen haveninstallaties groeide vanaf 1871 een woonkern in de zogenaamde Merkemse polder; de bereikbaarheid van deze buurt werd verbeterd door de aanleg van een stoomtramlijn in 1887. In 1914 werd het oorspronkelijk Ekerse gebied aangehecht bij Antwerpen. Omwille van de heersende woningnood kocht de stad in 1921 het zogenaamde "Engels Kamp", een Britse legerbasis (1914-20) met noodbarakken in de buurt van het Noordkasteel, ter hoogte van Kaai 115 (Albertdok). De slechte woontoestanden deden de bewoners al snel terug verhuizen; velen vonden in 1925-28 een onderkomen in de nieuwe tuinwijk tussen het Derde Havendok en de spoorlijn naar Nederland, waarvoor in 1924 een plan van aanleg was goedgekeurd.

De straten van deze nieuwe wijk "De Luchtbal" werden, ter herinnering aan het Engels Kamp, genoemd naar Britse en Amerikaanse steden. In 1925 begon de "Maatschappij voor Goedkope Huisvesting" met de bouw van zesenvijftig huizen in Glasgow- en Dublinstraat. De verdere bebouwing (midden 20ste eeuw) van de Luchtbal, voornamelijk met appartementsblokken, gebeurde door de maatschappijen "S.M. Huisvesting" (tussen Havanastraat en Manchesterlaan) en "S.V. Onze Woning" (tussen Manchester- en Groenendaallaan). De haven en de talrijke bedrijven en firma's aan de Noorderlaan verschaften werkgelegenheid in de onmiddellijke omgeving.

Beschrijving

De Luchtbal, eertijds een polderlandschap, werd omgevormd in een sociale woonwijk met een degelijke infrastructuur en groenvoorziening. Door de aanleg van de wijk, gedeeltelijk volgens dambordpatroon, wordt het verkeer plaatselijk beperkt.

De oudste bebouwing is de tuinwijk van 1925-29 (volgens T. Eyckerman onder meer door J. Smolderen) in het noordoosten, tegen de spoorweg aan. Gegroepeerde eengezinswoningen van één of twee bouwlagen onder pannen bedaking, in enkele straten met omringende tuin (onder meer Dublinstraat). De verschillende huistypes zijn telkens per één of meerdere straten gegroepeerd, hoekhuizen met winkelfunctie, onder meer Bostonstraat. Bakstenen of gecementeerde en beschilderde lijstgevels geritmeerd door verspringende gevellijnen en kroonlijsten (Baltimore-, Boston-, Glasgow-, Philadephiastraat) of puntgevels. Enkelhuizen gebouwd volgens spiegelbeeldschema, waarbij deurtravee vaak origineel benadrukt onder meer uitspringend en hoger opgaand in Baltimorestraat, deuren gevat in groene geglazuurde tegels in Dublin- en Grimsbystraat. Rechthoekige muuropeningen, soms rondboogdeuren.

Aansluitend bij de tuinwijk werd de nodige infrastructuur voorzien. De voormalige kerk van Onze-Lieve-Vrouw Boodschap, ingeplant op hoek van Canadalaan (nr. 254) en Glasgowstraat, herbergt heden de zogenaamde "Judo en Ju-Jitsu klub Luchtbal". Het is een bakstenen neoromaans kerkgebouw van 1926-27 naar ontwerp van kanunnik R. Lemaire en architect F. Vandendael met oorspronkelijk, in de heden verdwenen torenspits een "luchtbal" ingewerkt.

Nagenoeg gelijktijdig (1926-30) bouwde men naast de kerk een vrije jongens- en meisjesschool (Canadalaan 252): Art-Decogetinte baksteenbouw van twee bouwlagen met rechthoekige muuropeningen.

Een stedelijke scholengroep met zwembad en stortbadinrichting naar ontwerp van E. Van Averbeke van 1931-38 werd gevestigd aan Quebec-, Boston-, Montrealstraat en Generaal Simondslaan. Deze functionele, verzorgde, gele baksteenarchitectuur met smalle horizontale vensterpartijen waarbij aandacht werd besteed aan ruimte en verlichting, is sterk beïnvloed door de Amsterdamse school. Sober interieur met iets rijkere marmeren trapzalen en hals. Tussen Quebec-, Decrolystraat, Manchester- en Noorderlaan werd een park aangelegd.

Voorbeeld van moderne sociale woningbouw voor de Tweede Wereldoorlog is het zogenaamde "Canadablok" naar ontwerp van H. Van Kuyck opgericht in 1938-39 door de maatschappij S.V. Onze Woning. Dit complex, tussen Canadalaan, Santiago- en Columbiastraat en Tampicoplein, is opgetrokken in gele baksteen. De vleugels van vijf bouwlagen met markante balkons en rechthoekige muuropeningen zijn gebouwd rondom binnenplaatsen met groenvoorziening.

Na de oorlog en het herstel van de oorlogsschade, kende de Luchtbal in de jaren '50 een enorme bouwbedrijvigheid door S.V. Onze Woning (zuidelijk deel) en S.M. Huisvesting (noordelijk deel). Door de mentaliteitsverandering inzake sociale woningbouw werd heden meer geopteerd voor vrijstaande blokken, waartussen open ruimten met gras- en bloemperken, en ontstond een meer open bebouwing dan bij de vooroorlogse blokken met binnenplaatsen. De vier zogenaamde "Lange Blokken" en zes zogenaamde "Torengebouwen", respectievelijk tussen Noorder-, Groenendaallaan en Columbiastraat en tussen Canada-, Manchesterlaan, Columbia- en Perusstraat, werden eveneens naar ontwerp van H. Van Kuyck opgericht door S.V. Onze Woning in de jaren 1954 tot 1956 (Lange Blokken) en 1960 tot 1962 (Torengebouwen). Tevens werden in 1955 dakappartementen voorzien aan het zogenaamde "Canadablok", achtenveertig eengezinswoningen gebouwd in de Columbiastraat en werd in 1958 een centraal gelegen winkelcentrum opgericht tussen Canada- en Noorderlaan.

De Lange Blokken en Torengebouwen, sterk beeldbepalend voor de Luchtbal, van respectievelijk acht en achttien bouwlagen rusten op zuilen en hebben een skelet van gewapend beton bekleed met gele baksteen en betonplaten. Bij de oprichting werd rekening gehouden met functionele indeling en modern comfort. De Lange Blokken zijn noord-zuid georiënteerd en zo opgevat dat woonruimten aan westzijde en slaapkamers aan oostzijde liggen. De trapkokers met doorlopende vensterregisters geven telkens toegang tot zestien flats. De zeer lange gevels worden verticaal geritmeerd door balkons en erkers. De torengebouwen met telkens vier flats per verdieping krijgen een licht horizontaal accent door nagenoeg gevelbrede overdekte balkons aan oost- en westzijde.

In het noordelijk deel van de wijk werden door de S.M. Huisvesting de meer gesloten zogenaamde "Darsenblokken" gerealiseerd; deze bakstenen woonblokken van vier of vijf verdiepingen, eengezins- en bejaardenwoningen werden opgericht in de jaren 1951 tot 1964 naar ontwerp van diverse architecten, onder meer E. Craeye, L. Clymans, J. Fuyen, R. Haan.

In 1958 werd voor één van deze blokken, aan de Noorderlaan, het beeld "De Lopers" van Gerhard Marcks opgesteld. Een buste van een Zuid-Amerikaans vrijheidsstrijder Simon Bolivar op geel bakstenen sokkel werd in 1980 ingehuldigd in de Venezuelastraat.

Om het beeld van de wijk Luchtbal te voltooien, vermelden we nog de nieuwe kerk van Onze-Lieve-Vrouw Boodschap van 1965 en de aanleg van sportvelden en sporthal in de jaren 1960-'70.