Beschrijving

Tussen 2010 en 2022 werd de inventaris bouwkundig erfgoed van de stad Antwerpen grondig geactualiseerd. Het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE) startte in 2010 het herinventarisatieproject op. Toen op 1 juli 2011 het agentschap Onroerend Erfgoed werd opgericht als opvolger van het VIOE, nam het agentschap deze opdracht over. Vanaf 2011 nam de stad Antwerpen ook zelf initiatief om gebieden te herinventariseren en te verwerken in de inventariswebsite van het agentschap. De stad Antwerpen was hiermee pionier in Vlaanderen. Het resultaat van deze samenwerking van agentschap en stad omvat een aanvulling of herwerking van in totaal 5.434 erfgoedobjecten.

Beleidskader

De herinventarisatie van het bouwkundig erfgoed in de stad Antwerpen werd voor het eerst vermeld in de beleidsbrief die minister Paul Van Grembergen in 2003-2004 publiceerde. Hij vroeg de administratie een herinventarisatieproject op te starten "voor 'Oud Antwerpen', ter voorbereiding van een eventuele kandidaatstelling als Werelderfgoed". Tot een kandidaatstelling kwam het niet; de herinventarisatie startte evenmin in die periode. De herinventarisatie van de stad Antwerpen bleef echter ingeschreven in de beleidsnota’s van beide ambtstermijnen van minister Geert Bourgeois, de opvolger van Van Grembergen. In de beleidsbrief van 2009-2014 kreeg de administratie de opdracht om de historische stadskern van Antwerpen te herinventariseren. Voor de periode van 2014 tot 2019 verschoof de focus voor het herinventarisatieproject naar de 20ste-eeuwse bouwkunst.

Een team van twee onderzoekers voerde deze opdracht uit, eerst onder de vlag van het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE), vanaf 2011 als ambtenaren van het agentschap Onroerend Erfgoed. Zij volgden ook de herinventarisatieprojecten van de Stad Antwerpen op in functie van de verwerking van de gegevens in de inventariswebsite van het agentschap.

Doelstelling en methodologie

De onderzoekers hielden zich voor de herinventarisatie van de stad Antwerpen aan de doelstellingen en methodologie van het project Bouwen door de Eeuwen heen in Vlaanderen.

De doelstelling van de inventarisprojecten binnen dit Vlaamse inventarisproject waren steeds viervoudig:

1. De inventaris wil een beschermingsinstrument zijn als uitgangspunt voor op te stellen lijsten van te beschermen monumenten en stadsgezichten.
2. De inventaris wil een gids zijn voor de architectuur van de stad.
3. De inventaris wil door een eerste, uiteraard verbeterbaar overzicht van het bouwkundig erfgoed te geven een uitgangspunt vormen voor het nog steeds onontbeerlijk verder wetenschappelijk onderzoek.
4. De inventaris wil een hulpmiddel bieden aan lokale besturen ter ondersteuning van het gemeentelijk beleid inzake het architecturale patrimonium.

Voor de herinventarisatie van Antwerpen zien we een accentverschuiving, waarbij de vierde doelstelling in dit project prioritair was. De stad zet immers actief in op een beleid rond het geïnventariseerde bouwkundig erfgoed en heeft daarom nood aan een actuele, volledige inventaris. De herinventarisatie van de stad Antwerpen werd ook doorvertaald naar een aantal beschermingspakketten, onder meer in het district Ekeren en op de leien.

De methodologie van dit project is de basisaanpak van Bouwen door de Eeuwen heen, waarbij veldwerk vanop de openbare weg wordt aangevuld met een beperkt, maar doelgericht literatuur- en archiefonderzoek. Zeer belangrijk bij de herinventarisatie was dat er voor alle geïnventariseerde panden een systematische en grondige consultatie van de bouwdossiers in het stadsarchief gebeurde, daar waar nodig aangevuld met kadasteronderzoek. De onderzoekers vulden op die manier ontelbare nieuwe gegevens aan over opdrachtgever, ontwerper en bouwperiode voor de objecten die reeds geïnventariseerd werden in het inventarisproject voor Antwerpen in de periode 1975-1992.

Projecten tijdens de beleidsperiode 2009-2014

In 2010 startte het VIOE met de herinventarisatie-opdracht voor de stad Antwerpen. Hoewel de beleidsnota van de minister vroeg in te zetten op de historische binnenstad, koos men van bij het begin, samen met de stedelijke dienst Monumentenzorg, om dit iets ruimer te interpreteren. Het inventarisproject zette telkens het eerst in op die deelgebieden van de stad waar men een update het meest urgent achtte in functie van een efficiënt vergunningenbeleid. Als eerste werd de wijk het Zuid aangepakt, waar men bovenop de 171 bestaande inventarisitems, meer dan 600 nieuwe panden selecteerde. Petroleum Zuid was het tweede stadsdeel dat het VIOE op dringende vraag van de stad in 2011 aanpakte. Van het aanwezige industrieel-archeologische erfgoed op deze site was tot dan toe amper een spoor aanwezig in de bestaande inventaris, waardoor het één van de markantste aanvullingen van de inventaris van de stad Antwerpen betrof. In de loop van hetzelfde jaar werd de buurt rondom de Jan Van Rijswijcklaan en de Markgravelei, gekend als de Gouden Driehoek, opnieuw geïnventariseerd. In de inventaris van deze wijk lag de focus op residentiële bebouwing uit de 19de en 20ste eeuw, wat een introductie betekende van een vrij nieuw erfgoedtype. In 2012-2013 werd de 19de-eeuwse stadsrand en boulevard omheen de binnenstad herbekeken, de zogenaamde “leien”. De 20ste-eeuwse architectuur die in de bestaande inventaris ontbrak, bleek essentieel voor de waardeschatting van deze boulevards. In 2013 werd de Diamantwijk geherinventariseerd, met hier vooral thematische aanvullingen gelinkt aan de diamantsector en de Joodse gemeenschap. In 2014 leverde de herinventarisatie van de Nieuwe Parkwijk Den Brandt een onontgonnen schat aan villa’s op, waarbij de basis werd gelegd voor een correcte erfgoedwaardebepaling van de 20ste-eeuwse villa in een residentiële wijk. In 2014-2016 vulde het agentschap Onroerend Erfgoed de inventaris bouwkundig erfgoed voor de wijk Zurenborg aan, naar aanleiding van het net goedgekeurde beheersplan voor het stadsgezicht. Met het opzet om bouwhistorische basisinformatie toe te kennen aan het welbekende erfgoed op de Meir, screende een onderzoeker de omgeving van deze winkelboulevard in 2014.

Projecten tijdens de beleidsperiode 2015-2019

De in 2010 opgestarte herinventarisatie van Antwerpen, kreeg ook in de beleidsnota Onroerend Erfgoed 2015-2019 aandacht, maar vanaf dan met nadruk op architectuur van de 20ste eeuw. In overleg met de dienst monumentenzorg van de stad werd het erfgoed uit deze periode immers gedetecteerd als het grootste hiaat in de inventaris van deze steden. Het project kreeg vorm als een gebiedsdekkende herinventarisatie van het onroerend erfgoed uit de periode 1900 tot 1980, met als geografische omschrijving de historische binnenstad binnen de Leien, het grondgebied van het district Antwerpen in de 19de-eeuwse gordel binnen de Singel, en het oude havengebied van het Eilandje tot het Noordkasteel. De naoorlogse architectuur - destijds nog te jong om naar erfgoedwaarde te appreciëren - ontbrak nagenoeg volledig binnen het spectrum van geïnventariseerd onroerend erfgoed.

Naar aanleiding van de opmaak van het Antwerpse kerkenbeleidsplan, vroeg de stad aan het agentschap om de evaluatie en screening van de kerken post 1945 in het inventarisproject te integreren. Een kleiner deelproject voor de naoorlogse onderzoeksperiode betrof de inventarisatie van het naoorlogse oeuvre van architect Paul Meekels in Antwerpen, uitgevoerd in het kader van een masterstage bij het agentschap.

Herinventarisatieprojecten op initiatief van de stad Antwerpen

Op vlak van geografisch herinventariseren nam Antwerpen sinds 2011 het voortouw, lang voordat andere steden en gemeenten deze taak actief opnamen en hun inventarisgegevens verwerkten in de inventariswebsite van het agentschap. Vanuit de onroerenderfgoeddienst werkte Antwerpen een concreet meerjarenplan uit rond inventarisatie. De stad besteedde het onderzoek en het uitwerken van de fiches uit aan onderzoeksbureaus.

In 2011 werkte de stad Antwerpen aan een eerste herinventarisatieproject van bouwkundig erfgoed, in het district Ekeren. Deze inventaris was een initiatief van het districtsbestuur van Ekeren, en zou het startschot zijn van een reeks projecten waarmee de stad Antwerpen het bouwkundig erfgoed in de districten in kaart wou brengen. Antwerpen pakte de herinventarisatie per district of wijk aan, en werkte na Ekeren nog Deurne, Merksem, Berendrecht-Zandvliet en de Tentoonstellingswijk af. Met de thematische inventarisatie van winkelinterieurs, zette de stad in op een thema dat in 2016-2017 ook tot beschermingen leidde. De gegevens verzameld door vzw Arsène werden in de inventaris bouwkundig erfgoed geïntegreerd. De stad Antwerpen zet actief verder in op de herinventarisatie van de andere districten, deels in samenwerking met de opleiding Erfgoedstudies van de UAntwerpen. Een eerste weerslag daarvan is de inventarisatie van de Koninklijkelaan in Berchem.

Belangrijkste resultaten van de herinventarisatieprojecten

Het opzet van de herinventarisatieprojecten was de aanvulling van de inventaris van de stad Antwerpen volgens de eigentijdse erfgoedwaarden en criteria. De inventarisatie in de periode 1975-1992 werd opgemaakt op basis van waarden en criteria uit het Monumentendecreet van 1976. Dat decreet verwelkomde nieuwe erfgoedtypes met volkskundige, industrieel-archeologische of sociaal-culturele waarden in de inventaris en de daaraan gekoppelde beschermingsdossiers. Ook zorgde het nieuwe instrument "stads- en dorpsgezicht" voor de nodige aandacht voor bouwkundige ensembles, voor begeleidende architectuur die net omwille van de context een waarde had. Ten slotte liet men in het decreet de chronologische limiet voor monumenten vallen, waardoor recentere gebouwen ook als erfgoed werden erkend. De doorvertaling van die verruimde blik op bouwkundig erfgoed is niet overal systematisch vertaald tijdens de inventarissen die men opmaakte in 1976-1992. Zo blijkt het 20ste-eeuwse bouwkundige erfgoed sterk ondervertegenwoordigd, evenals de vele eerder onopvallende, maar zeer bepalende en alomtegenwoordige 19de-eeuwse neoclassicistische burgerwoningen die het straatbeeld bepalen in vele stadsdelen. Het aanvullen van die hiaten was de hoofddoelstelling bij elke herinventarisatie. Daarnaast zorgde de digitalisering van het archief van de bouwdossiers in het stadsarchief voor een zeer vlotte systematische consultatie van deze stukken. Dit leverde een schat van nieuwe gegevens op, ook voor die erfgoedobjecten die in 1976-1992 werden geïnventariseerd, maar waarvoor toen geen archiefonderzoek mogelijk was. De verwerking van de gegevens over de architecten en aannemers die de stad vorm gaven in de personendatabank van het agentschap, leverde tal van nieuwe namen en gegevens op, die een belangrijke aanvulling vormen op de gegevens die tot nog toe in de literatuur beschikbaar waren.