Deze voormalige sigarenfabriek dateert uit de tweede helft van de 19de eeuw en bestaat als complex uit een fabrieksgebouw, een directeurswoning, een meesterwoning en enkele resterende elementen van de bedrijfsuitrusting.

Historiek

In 1832 werd de sigarenfabriek opgericht door de Valkenswaardse cigarier Jan Hoefnagels. Het bedrijf vestigde zich aanvankelijk in Peer. De Atlas van de Buurtwegen (1845) bevestigt dat de oorspronkelijke sigarenfabriek elders gevestigd was dan op de huidige locatie.

In 1865 nam de neef van Hoefnagels, Jan Hendrik Timmermans, het bedrijf over. Hij bracht de fabriek over naar Wijchmaal en trok ze op vlakbij het station met de hulp van een zekere Ra(e)makers, vermoedelijk een geldschieter. De Atlas van de Buurtwegen (1845) toont aan dat deze locatie twintig jaar eerder nog een braakliggend gebied was, gelegen naast een grote vijver.

In 1872 werd het bedrijf overgenomen door P.G. Liekens (1823-1895). De fabriek zette onder zijn bewind de productie verder onder de oude naam ‘J.W. Hoefnagels en Zonen’. Onder leiding van Liekens’ zoon Joseph (1864-1940) en diens zoon Gommarus (1889-1914) telde de fabriek rond 1900 meer dan honderd werknemers en een productie van ongeveer drie miljoen sigaren per jaar. De aanleg van de spoorlijn Hasselt-Eindhoven met een station in Wijchmaal, vlakbij de fabriek, droeg in sterke mate bij tot dit succes.

De fabriek en de directeurswoning werden gebouwd in één bouwcampagne. De verbinding tussen de woning en de fabriek bestond aanvankelijk niet, zoals op te maken valt uit het eerste logo van het bedrijf en een oude foto uit 1872. Uit kadastrale gegevens blijkt dat deze aansluiting pas in 1880 werd gerealiseerd. Eertijds had de directeurswoning achteraan een haakse aanbouw, waarvan de datum van verdwijning niet bekend is. De huidige gebouwen dateren hoofdzakelijk van 1867-80. Daarvan getuigen de hardstenen gevelstenen in de uitspringende travee van de sigarenfabriek, met onleesbare inscriptie, waarschijnlijk “RAYMAKERS”, en jaartal “1867”. In dezelfde periode werd hier ook het inmiddels verdwenen station van Wijchmaal ingeplant.

Tijdens het interbellum nam de productie af, voornamelijk door een toenemende concurrentie van de Nederlandse sigarenfabrieken en de sigaret, de stijgende fiscaliteit en de opkomst van de steenkoolmijnen. Enkele jaren na de Tweede Wereldoorlog werd de activiteit stopgezet.

Omstreeks 1994 werden plannen afgevoerd voor de omvorming van het complex tot serviceflats naar ontwerp van architect J. Maris uit Heusden-Zolder. In 2001 werden dringende onderhoudswerken uitgevoerd aan het dak van het woonhuis en dit naar ontwerp van architect R. Hermans uit Genk. Het houtwerk van de vensters van het woonhuis werd naar oud model vernieuwd. Het complex werd uiteindelijk herbestemd tot bed and breakfast.

Beschrijving

Het beschermde complex bestaat uit een directeurswoning (inclusief de lantaarn tegen de achtergevel), een bedrijfsgebouw, een meesterwoning, een tabaksmolen en een gietijzeren kachel.

Directeurswoning

Dit neoclassicistisch woonhuis wordt ten westen geflankeerd door een eik, een esdoorn, enkele linden en acacia’s. Aan de straatzijde bevinden zich twee bakstenen pijlers van de verdwenen inrijpoort.

Het betreft een dubbelhuis van vijf traveeën en twee bouwlagen onder een schilddak. De nok van het huis staat parallel ten opzichte van de straat en het dak is afgewerkt met mechanische pannen. Op het dak bevindt zich een vernieuwde, centrale dakkapel onder een zadeldakje voor- en achteraan. Eertijds bevond zich hier een door een storm vernietigd dakruitertje.

Het gebouw is opgetrokken uit baksteen, is bepleisterd en wit en grijs beschilderd. De eveneens beschilderde, gecementeerde plint heeft een klein rechthoekig betralied keldergat. Het houtwerk in de gevel is grotendeels vernieuwd. De kroonlijst dient bovenaan ter aflijning van de blinde fries. De rechthoekige muuropeningen met afgeronde bovenhoeken zijn op de eerste verdieping afgewerkt met hardstenen lekdrempels die samen een kordon vormen. De muuropeningen zitten verder gevat in geprofileerde omlijstingen met sluitstenen, versierd met schelpen, rocailles en bladwerk. Op de tweede bouwlaag zijn de muuropeningen voorzien van smeedijzeren leuningen. Ze waren vroeger beluikt. Ze vertonen allen een gedeeld bovenlicht met een typische middenstijl op een halfronde basis. De deur behield haar oorspronkelijk hout- en traliewerk en hardstenen trap.

De noordelijke zijgevel heeft rechthoekige muuropeningen, waarvan er enkele gedicht zijn, één recent is en één onlangs werd aangepast. De zuidelijke zijgevel is blind. De achtergevel is gelijkaardig aan de voorgevel, doch eenvoudiger uitgevoerd. In de achtergevel waren de muuropeningen eertijds beluikt. Aan de achtergevel is een oud verlichtingsarmatuur gevestigd. Het gaat om een lantaarn die oorspronkelijk op gas werkte en later werd omgebouwd om op elektriciteit te werken. Het verlichtingsarmatuur heeft een koelkoepel.

Het interieur van de directeurswoning wordt gekenmerkt door een hardstenen vloer in de centrale gang en kamers aan weerszijden. De marmeren schouwen zijn eenvoudig van stijl. De plafonds zijn verlevendigd met stucwerk. De vloeren bestaan uit natuurstenen en de binnendeuren en –luiken bleven bewaard. De bordestrap wordt ingeleid door een balustervormige trappaal met pijnappelbekroning.

Bedrijfsgebouw

De sigarenfabriek sluit ten noorden aan bij het woonhuis, wordt vooraan door twee eiken beschaduwd en is achteraan van een boomgaard, weide, hagen en enkele oude esdoorns voorzien.

Het langgestrekt bakstenen gebouw telt één bouwlaag en drieëntwintig traveeën onder een zadeldak van Vlaamse pannen. De gevels worden gekenmerkt door de opeenvolging van muuropeningen die afgedekt zijn met een segmentboog. De bovenlichtomlijstingen eindigen op horizontale aanzetten. De muuropeningen zijn grotendeels getoogd, maar enkele exemplaren zijn rechthoekige en enkele rondbogig. Het originele hout- en traliewerk is grotendeels verwijderd en vernieuwd. Verder worden de risalieten gekenmerkt door alterneren blinde en betraliede oculi en getrapte lijsten ter aflijning van de fries. Er is gebruik gemaakt van gesinterde baksteen voor de druiplijsten, de doorlopende lekdrempels, de spiegels en de omlijsting van de oculi.

Tussen de twee risalieten bevindt zich het hoofdgestel van het bedrijfsgebouw. Dat bestaat uit een volume van vier uitspringende traveeën en twee bouwlagen onder een tentdak bekroond met een vierkant dakruitertje. Het volume wordt afgebakend door hoeklisenen. De eerste bouwlaag wordt gedomineerd door een grote, rondbogige poort in voor- en achtergevel.

Het interieur van het bedrijfsgebouw bestond voor de renovatie uit grote dwarse rondbogen in metselwerk, een houten zoldervloer van smalle planken op rechthoekige houten poutrellen en een kapspant, waarschijnlijk van het type ‘springwerk’. De vloer bestond uit bakstenen. De uitrusting is grotendeels verdwenen.

Meesterwoning

De vier meest zuidelijke traveeën van het bedrijfsgebouw, zijn van iets recentere datum. Dit deel bevat de voormalige meesterwoning, waarvan enkel de westelijke gevel nog overeind bleef. De vensteropeningen van de meesterwoning zijn voorzien van geprofileerde gecementeerde omlijstingen op gecementeerde lekdrempels die een kordon vormen.

Tabaksmolen en kachel

De enige restanten van de fabrieksuitrusting zijn de tabaksmolen met opschrift “IRUS WERKE” en de gietijzeren meertrapskachel “FABRUX HAREN”. Oorspronkelijk waren deze elementen opgesteld in het bedrijfsgebouw.

Omgeving

Zowel de bebouwing als de groene ruimten die zich binnen de visuele invloedssfeer van de sigarenfabriek bevinden, dragen bij tot het beeldbepalend karakter van het dorpsgezicht. Het beschermde dorpsgezicht betreft een half landelijke omgeving van het type ‘gehucht’. Het bestaat voornamelijk uit het voormalige Stationsplein met een gevelwand van twee bouwlagen en eenvoudige lage woningen in de Achtzaligheden. Voor de sigarenfabriek wordt de open ruimte gekenmerkt door een dreef, achteraan door een boomgaard, weide en hagen.

Het is duidelijk dat de sigarenfabriek en de omgevende bebouwing in een hiërarchisch verband zijn ontstaan. De directeurswoning met het bedrijf, de betere woningen en het bedrijfshotel werden gebouwd aan de stationszijde. De lagere arbeiderswoningen werden achteraan gebouwd.