erfgoedobject

Parochiekerk Sint-Gertrudis, omgeven door kerkhof

bouwkundig element
ID
73353
URI
https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/73353

Juridische gevolgen

Beschrijving

Kleine, neoromaanse zaalkerk van 1871-1886 naar ontwerp van archictect H. Jaminé (Hasselt), die de oudere kerk van Heppeneert vervangt. Herstellingswerken en vergroting door H. Martens in 1892 en 1897-98.

Door de verwerving van het miraculeuze beeld van Onze-Lieve-Vrouw van Rust werd de kerk een belangrijk bedevaartsoord. Dit beeld was afkomstig uit de kapel van het Kapelhof te Elen, waar het op miraculeuze wijze aanspoelde uit de Maas. Tijdens de Franse periode verbergt pastoor A. Coopmans van Heppeneert het beeld, en plaatst het in 1801 in de Sint-Gertrudiskerk. Hoewel de bedevaart nog jarenlang naar Elen zou gaan, weet pastoor A. Froyen in 1883 van de kerk van Heppeneert het centrum van de devotie te maken.

De plattegrond beschrijft een schip van drie traveeën met een koor van één rechte travee met absis, een voorgebouwde westtoren met uitspringend portaal en geflankeerd door kwartronde kapellen, en een sacristie aan de rechter zijde van de rechte koortravee. Bakstenen gebouw onder zadeldaken (leien). Bakstenen plint met hardstenen lijst. Geprofileerde mergelstenen kroonlijst. De traveeën zijn gemarkeerd door bakstenen steunberen met twee versnijdingen, voorzien van hardstenen afdekking.

Rondboogvensters in een mergelstenen omlijsting, met mergelstenen maaswerk; in de middentravee een mergelstenen oculus. De toren is voorzien van vlakke baksteenpilasters; op de tweede bouwlaag, rondboogvensters in een mergelstenen omlijsting met zuiltjes op de posten; gelijkaardige galmgaten in de bovenste bouwlaag; ingesnoerde naaldspits (leien).

Gevelsteen met chronogram in de linkerzijgevel: GREGIS LABORE AC PASTORIS/ DAEMEN EXSTRUCTA (1872)(DOOR HET WERK VAN DE KUDDE EN DE ZORG VAN HERDER DAEMEN GEBOUWD). Portaal onder zadeldakje; rondboogportaal met mergelstenen booglijsten en dito zuiltjes als posten; rechthoekige deur in een geprofileerde, mergelstenen omlijsting; maaswerk in het timpaan. De apsis is voorzien van rondbooglisenen met mergelstenen imposten; mergelstenen oculi met vierpasmotief als vensters. De kapellen zijn voorzien van geprofileerde mergelstenen lijsten en elk een mergelstenen oculus met vierpasmotief. Sacristie van drie traveeën onder lessenaarsdak; getoogde vensters met geprofileerde bakstenen druiplijst; rechthoekige deur in een mergelstenen omlijsting met mijtervormige latei, waarboven een puntvormige gevelverhoging.

Bepleisterd interieur met neoromaanse muurschilderingen. Houten tongewelf tussen beschilderde rondboogvormige gordelbogen op vlakke pilasters. Houten kruisribgewelf boven de rechte koortravee; halve koepel boven de apsis.

Mobilair: Calvariekruis, gepolychromeerd hout (19de eeuw). Neogotisch hoofdaltaar door P. Peeters (Antwerpen), (1906); neogotische panelen vormen het huidige altaar, mogelijk afkomstig van de vroegere preekstoel; neogotische zijaltaren van gepolychromeerd hout; in het noordelijk zijaltaar het miraculeuze beeld van Onze-Lieve-Vrouw van Rust, een retabelfragment (eind 15de eeuw); in het zuidelijk zijaltaar, beeld van Sint-Gertrudis (16de eeuw). Neogotische biechtstoel. In de toren, doksaal met neogotische beschildering. Neogotische glasramen.

Exterieur: ingemetseld in de zuidelijke zijgevel van de toren, grafsteen van pastoor Lulsdorff († 1812); grafsteen zonder opschrift, voorzien van vijf ruiten en drie harten, volgens de legende de grafsteen van de Kaartridder: deze ridder zou gewoond hebben op het thans verdwenen Borchhof aan de Zanderbeek, zetel van het leen Roderborg, een ridderlijk laathof, beheerd door een meier; de precieze ligging is onbekend; de ridder zou door kaarten ten onder zijn gegaan en zijn ziel aan de duivel verkocht hebben, om ten slotte door Sint-Gertrudis gered te worden.

De kerk is omringd door het kerkhof.

Ten westen, recent bedevaartsoord. Klein park, een initiatief van pastoor A. Froyen eind 19de eeuw, met kruisweg in kapellen: bakstenen sokkel met hardstenen afwerking en hardstenen kapel met mergelstenen rondboognis; in de nissen de verschillende staties in reliëf (geglazuurde terracotta ?).

  • Archief Administratie Monumenten en Landschappen Brussel, Plannenfonds Koninklijke Comisie voor Monumenten en Landschappen, Provincie Limburg, Maaseik, Heppeneert.
  • BOONEN M. - e.a., 100 jaar in Heppeneert, 1975.
  • BROENS M., Legende van de kaartridder, in De Maaseikenaar, 2, (4), 1971, p. 31-34.
  • GERITS J., Gids voor Vlaanderen, , Antwerpen, 1985, p. 667.
  • HENDRICKX M., e. a., O.-L.-Vrouw van Rust te Heppeneert in oude afbeeldingen, in Maaslandse Sprokkelingen. Nova Series, 6/7, 1984.
  • MEUL V. & JAMINE W., Van Waterstaatskerk tot Mijncité. Een historiek van het bouwen in Limburg door drie generaties provinciale bouwmeesters Jaminé (1832-1921), in Cultureel erfgoed in Limburg; 2, Hasselt, 1999, p. 229.
  • ROBYNS O., De ridder van Heppeneert, in Limburg, 9, 1927-28, p. 138-140.
  • ROBYNS O., Heppeneert en zijn wonderdadig beeld, in Limburg, 13; 18, 1931-32; 1936-37, p. 161-167; 181-194, 142.
  • SANGERS W., Onze Lieve Vrouw van Rust, Maaseik, 1947.

Bron: SCHLUSMANS F. 2005: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Limburg, Arrondissement Maaseik, Kantons Bree - Maaseik, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 19n1, Brussel - Turnhout.
Auteurs: Schlusmans, Frieda
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Aanvullende informatie

Het omheinde kerkhof bevat 20ste- en 21ste-eeuwse graftekens, onder andere van de Kruisheren.

Historiek

Op de laat 18de-eeuwse Ferrariskaart staat een ovaalvormig ommuurd kerkhof afgebeeld. Mogelijk is dat een eerder symbolische afbeelding. De Atlas der Buurtwegen uit 1840 toont een rechthoekig kerkhof, evenwel zonder aanduiding van een ommuring. Een postkaart uit 1907 toont de oorspronkelijke bakstenen ommuring onder een ezelrug met een door bakstenen hekpijlers met bekronende bollen geflankeerde toegang in het westen.

Beschrijving

Met een bakstenen muur onder ezelrug omheind beboomd kerkhof. Tegen de westelijke kerkhofmuur staat een recent gebouwde calvariekapel met er in een calvariekruis. Op het ooit met gras begroeide en vandaag met kiezels bedekte kerkhof bleef een overzicht van graftekens bewaard uit het begin van de 20ste eeuw tot het begin van de 21ste eeuw.

Graftekens van het stèle-met-zerktype in art deco en modernisme domineren het kerkhof. De meest voorkomende materialen zijn hardsteen en graniet. In het westen van het kerkhof is een opmerkelijke concentratie van identieke hardstenen grafkruisen van de Kruisheren aanwezig.

Volgens de databank BALAT bevonden zich hier in 1944 twee 17de-eeuwse grafkruisen. Deze werden in 2022 niet terug gevonden.

  • Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden voor Zijn Koninklijke Hoogheid de Hertog Karel Alexander van Lotharingen, Jozef Jean François de Ferraris, Koninklijke Bibliotheek van België, uitgegeven in 1770-1778, schaal 1:11.520 herleid naar 1:25.000. (1771-1778).
  • Atlas van de Buurtwegen, opgesteld naar aanleiding van de wet op de buurtwegen van 10 april 1841, schaal 1:2.500 (overzichtsplannen schaal 1:10.000).
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)
1870: pastoor Daemen (1866-1872) begon met de bouw van de pastorie, en legde de eerste steen voor de (ver)bouw(ing) van de kerk.

Na de pastoors Gerrits (1872-1879) en Roovers (1879-1882) verzorgde pastoor A. Froyen (1883-1907) het interieur: zijaltaren, hoofdaltaar, plafond (tongewelf) en beschildering (pastoor is afgebeeld op de triomfboog, knielend in de linker hoek). Froyen bouwde ook een gasthof (11 kamers, momenteel buiten gebruik) om pelgrims op te vangen. Dit ligt naast een huidige horecagelegenheid', richting Maaseik. Ook liet Froyen het park ten westen van de kerk aanleggen, met de Zeven Smarten van Maria (niet de 14 kruiswegstaties zoals op de site aangegeven!) in nissen. Uit deze tijd dateren ook de 3 x 2 lindebomen.

Eind 20ste liet kapelaan Hoesen de kerk voorzien van vloerverwarming, het plafondgewelf schoonmaken en de kaarsengalerij bouwen.

  • Gegevens verstrekt door pastoor Stals aan Ben Bongers, Sittard NL.

Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)
De Latijnse tekst in het chronogram verwijst naar het jaartal 1872. Het jaartal vindt men door de (groter geschreven) waardes van de Romeinse cijferletters op te tellen: I + L + C + I + D + M + C + U + X + U + C = 1872.
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Relaties


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Parochiekerk Sint-Gertrudis, omgeven door kerkhof [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/73353 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Agentschap Onroerend Erfgoed

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.