De sobere Sint-Niklaaskerk, opgericht na de definitieve grensbepaling, werd gebouwd in 1670-1672 achter de oude Hiëronymuspolderdijkstraat aan de rand van de polder. De 17de-eeuwse constructie werd onder het beheer van de invloedrijke Gentse Sint-Pietersabdij eind 18de eeuw verrijkt en midden 19de eeuw uitgebreid. Het omringende kerkhof met nog deels aanwezige oude taxushaag, de 19de-eeuwse calvariekapel en de oude graftekens, vormt een historische eenheid met de kerk.

Historiek

De parochiekerk, toegewijd aan de Heilige Nicolaas, is gelegen in de Hiëronymuspolder, ten oosten van de oude Hiëronymuspolderdijkstraat, nu Kerkstraat, die eind 17de eeuw nog onbebouwd was. Het vroegere dorpje en de kerk van Waterland waren door het graven van de Brandkreek geïsoleerd op het zogenaamde Eiland en kwamen bij de definitieve grensbepaling in 1664 binnen de grenzen van Nederlanden te liggen. Het nieuwe dorpscentrum ontwikkelde zich rond de 17de-eeuwse kerk met pastorie ten zuiden palend aan het kerkhof. Een pad, oorspronkelijk tussen de dijkhuisjes, ingeplant op de smalle strook aanleunend tegen de dijk, leidt naar de achterin gelegen kerk met zijn omringend kerkhof.

De kerk werd gebouwd in 1670-1672 op "de cleenen Oudeman" door toedoen van pastoor Jan de Maeckere en schepen Jacobus de Vylder, zoals zijn grafzerk vermeldt.

Het gebouw, dat op 24 juni 1672 ingewijd werd, is het vierde kerkgebouw van deze grensparochie. In 1229 werd de parochie gesticht onder de naam Sint-Nicolaas-ter Varent of in averno. In 1243 werden de grenzen ervan afgebakend door de bisschop van Doornik, Walter de Marvis. De kerk verdween samen met het dorp in de grote vloed van 1377. Dit eerste bedehuis stond niet op de plaats van de huidige kerk ,maar meer noordwaarts op Nederlands grondgebied.

Na de herindijking door de familie Lauwerijn, heren van Watervliet en Waterland, begin 16de eeuw werd een nieuwe kerk opgericht door de Gentse Sint-Pietersabdij en in 1559 onder het bisdom Brugge geplaatst. Ze werd verwoest tijdens de godsdiensttroebelen van het einde van de 16de eeuw. De ruïne van de kerk werd door katholieken en protestanten betwist tot de definitieve vastlegging van de grens in de jaren 1660. Een derde bidplaats was enkel "een boerenschure met een toreken, daarin een klockxen gehangen wierd". Het vierde kerkgebouw kwam er dus na de definitieve splitsing, in 1670 op zijn latere locatie, op grond afgestaan door de Brugse kartuizers. De protestanten bouwden in 1674-1677 een nieuwe tempel in Waterland-Kerkje. De voorwaarden van aanbesteding vermelden onder meer: ""…boven d’aerde eennen muer van vier-en-twintich voet hooghe, dick twee steenen, met sijn sijcapellen, pilaeren ofte drummers ende vensters, soo deselve op de caerte is ghetekent, met een sacristie teghen deen ofte dandere capelle…". De metselwerken werden toegewezen aan de aannemers Cornelis Noots en Philip Denys. Rekeningen in het archief wijzen op talrijke herstellingen in de loop van de 18de eeuw, onder meer in 1713 voor een nieuw schaliën dak en torentje, in 1756 en 1789 voor herstellingen aan hetzelfde dak. De laatste werken gebeurden onder leiding van Van Gastel, religieus en bouwmeester van de Gentse Sint-Pietersabdij. Het koorgewelf toont het jaartal 1774.

Dit bakstenen kruiskerkje is achter de Hiëronymuspolderdijk gelegen en goed geïntegreerd in het polderlandschap. Bouwsporen en een verschillend baksteengebruik tonen talrijke verbouwingen en een verlenging van het schip met twee traveeën. Volgens archiefdocumenten werd het gebouw in 1850 vergroot en voorzien van een vierkante bakstenen toren ter vervanging van een houten torentje door aannemer Augustinus De Ceulenaere. Het dak van het oude kerkgedeelte werd in 1865 vernieuwd naar plannen van architect H. De Smet uit Eeklo. In 1854-1855 werd de bouw van een nieuwe sacristie aan de noordoostzijde gerealiseerd, in 1878 werd de oude sacristie aan de zuidoostzijde eveneens door architect De Smet vergroot. Het kerkhof kreeg een nieuwe bakstenen omheining in 1873. De literatuur beschrijft de kerk in 1872 met een toren boven de voorgevel en met "eenen breeden middel- en twee smalle laaggewelfde zijbeuken. Het gewelf werd vernieuwd in 1774, terwijl de nieuwe sacristij dagtekent van 1855". Vanaf 1948 werd architect Adrien Bressers belast met de herstelling van de oorlogsschade van oktober 1944, vooral aan het dak van de toren en de zijkapellen en aan de glasramen. Pas in 1960 werden de glasramen hersteld. Het architectenbureau Bressers voerde vanaf 1986 grove herstellingswerken uit aan het exterieur. Het interieur werd in 1998 hersteld en geschilderd.

Beschrijving

Het achterin gelegen en tegenover de huidige Kerkstraat schuin ingeplant bakstenen kerkje is georiënteerd en wordt nog omgeven door een deels ommuurd en deels omhaagd kerkhof. De plattegrond vertoont een eenbeukig schip van vier traveeën met ingebouwde vierkante westtoren op het midden van de eerste travee, twee uitspringende transeptarmen of zijkapellen en een breed koor met driezijdige sluiting. Een berging en sacristie zijn respectievelijk in de noordelijke en zuidelijke oksel van transept en koor gebouwd. Schip, transepten en koor zijn afgedekt met leien zadeldaken. De toren heeft een hoge ingesnoerde naaldspits.

Het exterieur geeft een sobere en weinig harmonische indruk en laat duidelijk verschillende bouwfasen vermoeden. Het gebouw is volledig opgetrokken uit baksteen op een gecementeerde plint. Hier en daar zijn nog sporen te zien van een witte kaleilaag of een rode imitatiebaksteenbeschildering. Oorspronkelijk was het kerkje wit gekaleid onder pannen zadeldak.

Een spitsboogvormige deur en gelijkaardig bovenvenster in vlakke bakstenen omlijsting met impostjes doorbreken de verankerde westgevel. De hogeroplopende vierkante toren is doorbroken door vier spitsboogvormige galmgaten, bekroond door vier uurwerken. Een baksteenfries lijnt de toren af onder de overstekende houten kroonlijst op consooltjes. Een koperen bol en ijzeren kruis met weerhaan bekroont het dak. De zijkanten zijn afgewerkt met arduinen dekstenen en schouderstukken. Een witmarmeren gedenkplaat voor de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog werd rechts van de deur aangebracht. De noord- en zuidgevel worden geritmeerd door segmentboogvormige vensters met glas-in-loodramen, gescheiden door versneden steunberen. De eerste travee heeft in de zuidgevel een oculus met radmotief ter verlichting van de doopkapel. Een bouwnaad en verschillend baksteengebruik tussen de tweede en derde travee verwijzen naar de uitbreiding van de kerk in 1850. Transeptarmen en koor hebben gelijkaardige segmentboogvormige vensters. Het zuidelijk transept kreeg een uitbreiding met sacristie onder doorgetrokken dak. De huidige berging aan de noordzijde werd gebouwd in 1855, heeft twee getraliede vensters en wordt afgedekt door een half schilddak. In de westelijke buitenmuur van het noordelijk transept werd een witmarmeren zerk in een spiegelboogvormige bakstenen omlijsting geplaatst. Het is een grafsteen van 1763 van Johannes Wyffels, "gesworen en Hoofman van de generalen vryen Polder". Aan de oostzijde van het koor werden in de 19de eeuw een calvariegroep en grafzerken aangebracht onder zadeldakje. Deze werd recent gerestaureerd.

Interieur

Het interieur daarentegen geeft de indruk van een homogeen zaalkerkje in een late rococostijl. Nochtans zijn hier vooral laat 18de-eeuwse en 19de-eeuwse elementen aanwezig. Het geheel is boven de omlopende donkere houten lambrisering bepleisterd en recent crèmekleurig geschilderd. Het schip is overwelfd met een gedrukt witgeschilderd kruisgewelf met gordelbogen rustend op neoclassicistische consoles, met een terracottakleurige accentuering van het stucwerk, de lijsten en ribben. IJzeren trekstangen ondersteunen het gewelf. Het koorgewelf, volgens een cartouche boven het hoofdaltaar gedateerd "S. Nicolaus/ 1774", heeft een weelderige stucdecoratie en typische rocococonsoles. De vensters zijn gevat in een geprofileerde omlijsting met oren. De rondboogdoorgang naar de zijkapellen zijn eveneens afgewerkt met lijstwerk, een 19de-eeuws sluitstuk en een stucdecoratie in de zwikken. De zijarmen hebben gedrukte kruisgewelven met centraal rocaillemotief.

De westelijke travee met centraal portaal en spitsboogdeur wordt geflankeerd door een nu gedichte berging ten noorden en de doopkapel in het zuiden. Deze laatste is versierd met een muurschildering met voorstelling van het doopsel van Christus door Johannes de doper boven een gemarmerde plint en geflankeerd door gekoppelde Toscaanse pilasters. Erboven is de "zangzaal" afgesloten door een houten balusterleuning en balkon boven het portaal. Een stomp spitsbooggewelf overspant de ruimte. Een gelijkaardige ruimte, gebruikt als berging, bevindt zich aan de noordzijde. De toren is doorbroken door een hoge spitsboogdeur geflankeerd door vlakke pilasters met lijstkapiteel.

De tien steekboogvormige ramen hebben allen figuratieve glasramen daterend van 1900 tot 1962. De twee oudste glasramen in de westelijke, 19de-eeuwse travee van het schip stellen "S. Henricus" en "S. Nicolaus" voor, respectievelijk met opschrift: "D. D. H. Cortvriendt, 1900", en "Dono Julia De Broeck, 1927”. Beiden zijn gesigneerd “Jul. Dobbelaere, Brugge, 1900". De ramen in de zijkapellen met "de verschijning van de Onbevlekte Ontvangenis aan Bernadette", in de Onze-Lieve-Vrouwkapel en "S. Antonius en het wonder met de ezel" in het zuidelijk transept hebben als opschrift: "Dono Dedit Julia De Broeck anno domini 1922", ze werden vernieuwd in 1954-1960 als gevolg van oorlogsschade. Het glasraam met "Het laatste avondmaal" in het koor met opschrift: "Dono Dedit Julia De Broeck anno domini 1925" en twee ramen van het schip met voorstelling van "Stus Petrus", en "Beata Ludovica" in medaillonmotief, elk met opschrift: "Dono dedit domina P. Dossche-Dossche" zijn volgens archiefdocumenten van glazenier C. Ganton-Defoin, van 1925.

De twee middelste glasramen in het schip met "De tronende Maria" en "De Heilige Familie" en opschrift: "Gift van Mr. & Mw. Arthur Burggraeve-Bonte", dateren van 1950. Het zuidelijk koorraam met voorstelling van Jezus die verschijnt aan M.M. Alacoque is volgens opschrift: "Gift van Mr. Arthur en J. Augusta en Maria De Roes, 1962". Het belang van het kerkinterieur wordt ook voornamelijk bepaald door haar waardevol, nog deels 17de- en 18de-eeuwse meubilair.

In de kerk zijn volgende schilderijen aanwezig: "Calvarie met Maria Magdalena", op het hoofdaltaar toegeschreven aan Theodoor Van Thulden, tweede helft 17de eeuw; "Piëta met Johannes, Maria Magdalena en engeltjes met passiewerktuigen" door Joos van Windeken uit Brugge, van 1711; "O.-L.-Vrouw schenkt de rozenkrans aan de H. Dominicus Guzman", 18de eeuw.

Het beeldhouwwerk omvat vier gepolychromeerde beelden op sokkel in koor: Heilige Nikolaas van Myra, Heilig Hart, Maria met Kind en Heilige Antonius, allen uit de 19de eeuw.

Het meubilair omvat het hoofdaltaar (gepolychromeerd houten portiekaltaar met rococobekroning, links en rechts met buste van "St. Nicolaus" en "St. Eloy" in medaillon, tweede helft 18de eeuw. Het onderstel in eikenhout, geschonken door weduwe Thoorens-de Bruycker, dateert van 1878 en is het werk van M. Zens, het tabernakel werd vernieuwd na de Tweede Wereldoorlog); het noordelijk zijaltaar (gepolychromeerd houten portiekaltaar toegewijd aan Onze-Lieve-Vrouw, toegeschreven aan Hendrik Hagheman uit Brugge, van 1711; het zuidelijk zijaltaar (oorspronkelijk hoofdaltaar, gedemonteerd, toegewijd aan Sint- Nicolaas, tweede helft 17de eeuw); de eikenhouten koorgestoelten met onder meer acanthusbladen, palmetten, engelenhoofdjes en vruchtentrossen uit de tweede helft van de 17de eeuw met aansluitende gelijkaardige koorlambrisering, gerestaureerd (of vernieuwd) in 1894 door de heer Smitz van Eeklo; de communiebank (hergebruikt als afsluiting van de zijkapellen, in gepolychromeerd stucwerk en eik, 19de eeuw), de eiken preekstoel (toegeschreven aan H. Hagheman uit Brugge, op het muurstuk gedateerd 1711); de biechtstoel (toegeschreven aan H. Hagheman, pilasters versierd met instrumenten der passie en 1716 gedateerde cartouche); de biechtstoel met Ionische pilasters (midden 18de eeuw); de doopvont van zwarte marmer (mogelijk 17de eeuw); talrijke grafzerken (voornamelijk in de vloer van het noordelijk en zuidelijk transept, uit eind 17de tot begin 19de eeuw); kruisweg uit 19de eeuw.

De kerk is nog omgeven door een deels ommuurd en omhaagd kerkhof toegankelijk via een voetpad van betontegels tussen lage bakstenen muurtjes met ezelsrug. Het oudste deel van de omheining aan de zuidzijde bestaat nog uit de kenmerkende oude taxushaag, door de hardheid van de houtsoort en het blijvend groen uitzicht symbool voor onsterfelijkheid. Het recente deel aan de oostzijde werd in laurierkers aangelegd en vooraan sluit een ligusterhaag het deel links van de kerk af.

Tegen de blinde oostmuur van het koor werd in de 19de eeuw een calvariekapel aangebouwd onder leien zadeldakje. In de plint bevinden zich drie arduinen grafzerken van respectievelijk 1793, 1795 en 1792 met erboven een gepolychromeerd houten kruisbeeld geflankeerd door gipsen beelden van Onze-Lieve-Vrouw en Johannes die recent gerestaureerd werden. Tegen de zijmuren staan de grafzerken van pastoor Vereecken, (1872) en pastoor Sonneville (1887). Het vrijstaand arduinen grafteken van pastoor Dael (1944), gesigneerd: "E. Vlaminck/ Oude Brug/ 86 Lokeren" bevindt zich voor de calvariekapel. Aan de noordzijde van de kerk geven identieke graftekens de begraafplaats aan van de oud-strijders. Voorts weinig opmerkelijke graftekens met uitzondering van het monumentale graf van de familie Kamiel Dossche-Dossche, gesigneerd: "E. Van Damme Eekloo" en nog één gietijzeren kruis van het type Hourant IIA 1a1 met voorstelling van de Maagd Maria.