Georiënteerde kruisbasiliek in Brabantse gotiek, in de volksmond zogenaamd Bovenkerk.

HISTORIEK

Laag transept en kruisingstoren met kenmerken van de sobere Brabantse hooggotiek opklimmend tot de 14de eeuw, koor met kooromgang en zijkapellen uit de 15de eeuw toegeschreven aan Gillis van den Bossche: koor in overgang van hoog- naar laatgotiek opgetrokken in 1417-1449.

Bouw van het driebeukige schip in laatgotische stijl gestart in 1453. Na verval van oostelijke koorpartij onder het Staatse bewind (1576-1584) koor recht afgesloten door bakstenen muren (zie jaartallen 1626 en 1646 van gesinterde baksteen in zijkoren). Westportaal dichtgemetseld einde 16de eeuw, heropend in 1934. Toren na storm herbouwd in 1606-1607, spits door brand verwoest in 1769, aanvankelijk vervangen door klokvormige bekroning en in 1901 door naaldspits. Sacristie van 1785. Westelijk spitsboogvenster, gesloten bij plaatsing van het orgel in 1770, hersteld in 1966-1968. Algemene restauraties onder leiding van P.J. Taeymans vanaf 1878 en in 1974-1978 naar ontwerp van J.L. Stynen. Neogotisch hek aan straatzijde van 1934.

BESCHRIJVING

Georiënteerde kruisbasiliek met vierkante kruisingstoren van Ledische zandsteen met driebeukig schip van zeven traveeën, vlak afgesloten transept van twee traveeën en koor van drie rechte travee, tegen het koor lagere zijkapellen en sacristie, doopkapel ten noordwesten; leien bedaking. Traveeën geritmeerd door versneden steunberen, voorts doorlopende kordons, steigergaten (schip en toren) en spitsboogvensters met omlopende waterlijst en gotisch maaswerk, onder meer drielob- en visblaasmotief. Westelijke puntgevel met bekronend kruis, twee rechthoekige deuren onder blind spitsboogveld, penant met driekwartzuil en bekronende drielobnis waarin beeld van patroonheilige (1978, M. Peeters), geheel gevat in geprofileerde verdiepte spitsboogomlijsting. Hogerop breed meerlichtsvenster met maaswerk, polygonale traptoren ten zuiden. Ten noordwesten aangebouwde doopkapel onder lessenaarsdak met korfboogdeurtje in geprofileerde omlijsting aan noordzijde. Gewelven van de middenbeuk en koor neerkomend op markante uitwendige steunberen die door de gewelven van de zijbeuken doorlopend in het interieur als consoles neerkomen op de kapitelen van de zuilen. Vlak afgesloten transeptarmen met in noordelijke transeptarm korfboogdeur onder spitsboogveld in een geprofileerde omlijsting met Onze-Lieve-Vrouwebeeld (1880, L. Bartels) en overluifeld houten kruisbeeld (1854) tegen westgevel.

Vierkante kruisingstoren met spitsbogige galmgaten, steigergaten en muurankers, polygonale traptoren op noordoostelijke hoek. Koorpartij met toepassing van de gotische vormentaal: omlopende balustrade, schijntriforia met drie- en vierpasmotieven, pinakels, hogels, kruisbloemen, spitsboognisjes en waterspuwers. Aan zuidzijde licht uitspringende oude sacristie met achtzijdig "zilvertoreke", de vroegere schatkamer, met open lantaarn en kegelvormige spits.

Verankerde bakstenen 17de-eeuwse oostgevels met verwerking van oudere elementen zoals zuilen en hoekblokken van zandsteen, sporen van ijzerzandsteen aan noordzijde. Zijkoren met dubbele tuitgeveltjes met muurvlechtingen, korfboogdeurtje in noordoostelijke travee. Tegen het koor aangebouwde rechthoekige sacristie van 1785, bakstenen lijstgevels met geprofileerde daklijst onder leien tentdak, betraliede rechthoekige vensters in bandomlijsting.

Interieur

Deels bepleisterd interieur met spitsbogen op zuilen met koolbladkapiteel of iconisch kapiteel (koorpartij) als afbeeldingen van bijbelse figuren zoals Adam en Eva, Mozes, David, Isaac, Abraham en Noë. Kruisribgewelven met bewerkte sleutels, lager kruisribgewelf van de toren neerkomend op bundelpijlers. Koor met schijntriforium en resten van 19de-eeuwse polychromie.

Mobilair

Rijke verzameling kunstwerken waarvan de verschillende objecten hier niet allemaal kunnen vermeld worden. Voor een meer gedetailleerde inventaris: Cools J., De Sint-Waldetrudiskerk te Herentals. Gids voor de bezoeker, Herentals, 1997.

Schilderijen: talrijke schilderijen uit 16de eeuw - eerste helft 19de eeuw zo veel mogelijk thematisch opgesteld: heiligenlevens, legenden en mirakels in noordelijke kooromgang, taferelen uit het Oude Testament en over de Geboorte in zuidelijke kooromgang, taferelen uit het leven van Christus in zuidelijke zijbeuk en Passietaferelen in noordelijke zijbeuk. Merendeel van de schilderijen opklimmend tot de 17de eeuw, afkomstig uit het atelier van bekende meesters, oude kopieën of anonieme werken. Van de Herentalse schildersdynastie Francken (16de-17de eeuw) zijn er een negental werken waaronder enkele drieluiken.

Beeldhouwwerk: uitgebreide verzameling beelden uit periode 15de-19de eeuw met als blikvanger het Brusselse retabel van Passier Borreman (circa 1520): De marteling van Sint-Crispien en Crispiniaan.

Meubilair: barok Onze-Lieve-Vrouwe-altaar (gemarmerd hout, einde 17de eeuw), altaren van of toegeschreven aan J. Verbuecken (gemarmerd hout, eind 17de eeuw) onder meer Sint-Anna-altaar, Sint-Antoniusaltaar, Sint-Jansaltaar, hoogaltaar van 1778 naar ontwerp van C. Kenis, uitgewerkt door A.J. Vasseur, classicistische altaren onder meer van Heilig Kruis (gemarmerd hout, einde 18de eeuw - eerste helft 19de eeuw) en neogotisch Sint-Jozefsaltaar (tweede helft 19de eeuw).

Koorgestoelte (1661-1664) door J. Verbuecken en J. Van Tendelo met snijwerk van P. Verbruggen. Neogotische communiebanken met balustrades en kolommen (1880) door L. Van Ryswyck. Marmeren preekstoel naar ontwerp van R. Lemaire (1950). Biechtstoelen uit 1651 door de Herentalse schrijnwerker J. Van Tendelo met beelden uit het atelier van P. Verbruggen, régence-biechtstoel (1756) van J. Verbuecken met beelden van P. Van Dyck. Doksaal met orgelfront in rococo; orgel door F.J. en L.F. Verbuecken naar model van A. Van Berckelaer, schrijnwerk van J. Van Hove en beeldhouwwerk door J. Brasseur en W. Mavou.

Orgel hersteld door B. Pels-D'Hondt in 1966-1968. Romaanse doopvont van Doornikse hardsteen (eerste helft 13de eeuw) met koperen deksel van 1642 door G. Van Opstal. Zuidelijke kruisbeuk met muurschildering uit de 15de eeuw. Hek van doopkapel uit de 15de eeuw. Rococo koorhek (18de eeuw). Muurkast met renaissancesnijwerk (eerste helft 16de eeuw). Relikwiekast (J. Spoeden, 1685-1686). Reliekschrijn van Sint-Waldetrudis (1685-1686).

In sacristie: classicistische kasten en lambriseringen van circa 1785. Zesarmige 17de-eeuwse luchter in koor. Naamlijsten van Broederschap van Heilige Drievuldigheid (eerste helft 18de eeuw). Neogotische lichtkronen (1869-1879) en tabernakel (1869) van L. Van Ryswyck. Zuidelijk transept: grafstenen waarvan oudste opklimmen tot de 15de eeuw. Glasraam met afbeelding van Sint-Antonius-Kluizenaar (1588, gerestaureerd in 1878) in Sint-Antoniuskapel (zuidelijke kooromgang), overige glasramen uit periode 1878-circa 1920.