erfgoedobject

Twee grenspalen van de kuip van Leuven

bouwkundig element
ID
308304
URI
https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/308304

Juridische gevolgen

  • is deel van de aanduiding als beschermd cultuurhistorisch landschap Bertembos en omgeving
    Deze bescherming is geldig sinds

Beschrijving

Twee palen markeren de grens met het middeleeuwse rechtsgebied van de Leuvense schepenbank.

Grenspalen die het grondgebied van Leuven markeren

In de oostelijke rand van Bertembos staat een grenspaal die één van de uiterste punten van de zogenaamde "vrijheid van Leuven" markeert. Driehonderd meter verder staat er een tweede. De vrijheid van Leuven (ook de kuip, franchise of libertas oppidi Lovaniensis genoemd) vormde het rechtsgebied van de Leuvense schepenbank die tot het einde van de 18de eeuw een belangrijke rol in de rechtspleging van de stad en zijn omgeving speelde. Wie binnen de grenzen van de vrijheid woonde, mocht zich poorter van Leuven noemen. Leuven inde er zijn stedelijke belastingen, dwong er de monopolies en rechten van de Leuvense ambachten af en was er bevoegd over de overdracht van renten en cijnzen.

In oorsprong een middeleeuws grafelijk domein

Volgens Cuvelier en Van Uytven zouden de grenzen van de kuip oorspronkelijk op de grenzen van het middeleeuwse allodium van de graven van Leuven teruggaan, ontstaan uit de ontwikkeling van domaniale structuren, mogelijk 11de-eeuws. Het gebied was veel uitgestrekter dan de stedelijke kern binnen de Leuvense stadsmuren. In het westen vormde de rand van Bertembos één van de verste punten, in het noorden de Kesselberg, noordoost de Slangenstraat (tot op vandaag de grens tussen Kessel-Lo en Linden), oost Gasthuisbos bij Pellenberg, zuid de vijvers van de abdij van Park.

17de-18de-eeuwse afpalingen

Omdat er vaak betwistingen rezen over de precieze grenzen van het rechtsgebied, werd het "afgepaald". Twee afpalingen zijn bekend gebleven, met name die van 1661-1667 die 38 stenen op opvallende punten plaatste en die van 1783-1789 die het totale aantal grenspalen op 51 bracht. De stenen uit de twee verschillende periodes werden van elkaar onderscheiden door een verschillend opschrift en jaartal.

Overblijvende grenspalen

In het begin van de jaren 1940 vond Smeyers nog een dertigtal grenspalen van de kuip van Leuven terug. In 1975 waren er nog maar enkele over. Door wijzigingen aan wegtracés, de verbreding van wegen en vooral door de toenemende bebouwing verdwenen vele grenspalen. Sommigen werden "gered" door ze over te brengen naar het museum Vanderkelen (nu M-stadsmuseum) of naar andere locaties. Drie stenen van de Kesselberg kwamen terecht aan de ingang van de abdij van Vlierbeek (2) en in het gemeentepark Heuvelhof (1).

In 2020 zijn er nog maar twee grenspalen over: één staat pal op de rand van Bertembos, de tweede 300 meter verder naar het oosten. In 2014 liet het gemeentebestuur van Bertem de grenspaal op de oostelijke rand van Bertembos restaureren. Om de afgebroken stukken van de blauwe hardsteen met een epoxyhars te verlijmen, werd de paalsteen volledig uitgegraven. Ongeveer 70 cm van de 160cm lange hardsteen steekt boven het maaiveld uit. Het ovale embleem met het stadswapen van Leuven werd gereinigd. Een stuk van de horizontale dwarsbalk is nog enigszins herkenbaar. Dit exemplaar dateert van de afpaling van 1783-1789. Het verving een oudere paal uit 1661.

De tweede grenspaal staat tussen de landbouwpercelen grenzend aan Bertembos. Het bovenste stuk van de steen is afgebroken, waardoor het ovale embleem nauwelijks nog te herkennen valt. Vermoedelijk is dit exemplaar er één van de afpaling uit 1661.

  • Stadsarchief Leuven, Kaarten en plannen: kaart van de kuip van Leuven, kopie naar de kaart van landmeter Wirix 1796.
  • Algemeen Rijksarchief Brussel, Kaarten en Plannen, reeks II, nr. 8186: Kaart met de cijnzen van de abdij van Park in Heverlee uit het kaartboek van de abdij van Park met daarop een grenspaal op de oostelijke punt van Bertembos en Koeheide, door landmeter Joris Subil, 1652, Cartesius [online], https://search.arch.be/imageserver/topview.php?FIF=510/510_1600_000/510_1600_000_08186_000/510_1600_000_08186_000_0_0028.jp2 (geraadpleegd op 7 januari 2021).
  • CUVELIER J. 1935: La formation de la ville de Louvain des origines à la fin du XIVe siècle, Mémoires de l’Académie royale de Belgique. Lettres, 2°série X, Brussel, 186-190.
  • SMEYERS A. 1948: Leuven vroeger en nu, Leuven.
  • SMEYERS A. 1975: De vrijheid of kuip van Leuven, Meer schoonheid 22.4, 107-116.
  • VAN UYTVEN 1975: Imperialisme of zelfverdediging: de extra-stedelijke rechtsmacht van Leuven, Bijdragen tot de geschiedenis 58, 7-72.

Auteurs: Verboven, Hilde
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)


Relaties

  • Is deel van
    Bertem

  • Is deel van
    Bertembos en Grevensbos

  • Is deel van
    Winksele


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Twee grenspalen van de kuip van Leuven [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/308304 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Agentschap Onroerend Erfgoed

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.