Waarom is de veiligheidsomwalling noord gebouwd?

In het noorden van Antwerpen bouwde het Belgische leger in de periode 1906-1914 een deel van de geplande veiligheidsomwalling die de binnenste fortengordel moest vervolledigen. De haven was sterk uitgebreid naar het noorden. Daar lag onder andere het vormingsstation van Antwerpen-noord, voor het goederentransport per spoor. Doel van de veiligheidsomwalling was deze uitbreiding mee in de verdediging rond Antwerpen op te nemen. Volgens de plannen zou de wal een verbinding hebben moeten maken tussen fort 2 (Wommelgem) over het fort van Merksem, de schans van Oorderen tot aan de Schelde. Op deze manier zou de hele noordoostelijke sector van de binnenste fortengordel met een veiligheidsomwalling zijn afgesloten. In de praktijk werd slechts een klein stukje afgewerkt: een vijf km lange strook tussen de schans van Oorderen en Ekeren.

Opbouw

De veiligheidsomwalling bestond uit een wal, caponnières en grachten:

• Gracht met voorgracht, van elkaar gescheiden door een dijkje. Het dijkje vormde de grens van de noordinundatie, die door het dijkfortje van Oorderen werd verdedigd.
• Schuin oplopende helling
• Caponnières opgesteld in lichtjes inspringende hoeken
• Wal aan weerszijden van de ingang van de caponnières

Het caponnièregebouw bestond volledig uit (ongewapend) beton met een gewelf van 1,5 meter dik. In 1911 begon de Brusselse firma Medaets-De Clercq aan de bouw van de caponnières. Binnen stonden 2x4 kanonnen opgesteld, die elk één zijde van de grachten onder vuur konden nemen. De kanonnen stonden dus beschut opgesteld. Ze vuurden doorheen een opening in de zijmuren van de caponnière. Een caponnière is een militair gebouw voor de verdediging van een gracht bijvoorbeeld rond een fort of een wal. Het grachtwater was afkomstig van de Schijn, dat via een kunstmatig gegraven waterloop naar het noorden werd afgeleid.

Huidige toestand

De lineaire structuur bestaat nog grotendeels. Hij bereik een lengte van ongeveer 4,2 km en breedte van maximum 150 meter. Momenteel bestaat de veiligheidsomwalling noord uit een dubbele gracht met daartussen een dijk, een schuin oplopende helling begroeide met riet en drie caponnières (genummerd als caponnière 5-6, 6-7, 7-8). Caponnière 3-4 is wel gebouwd, maar voor 1969 gesloopt. De caponnières liggen telkens met een tussenafstand van 1,1 km van elkaar. Bij caponnières 6-7 en 7-8 ligt aan de aanvalszijde nog een deel van de aarden dekking tegen het gebouw. Van de wal is het niet duidelijk of hij er niet meer is, dan wel of hij nooit aangelegd is. Want de omwalling was nog niet klaar, toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak. De omwalling heeft nooit gediend. De gevechtsoperaties vonden immers plaats in de zuidoostelijke sector van de buitenste fortengordel. In de nabije toekomst zal een KMO-zone worden aangelegd tussen de Havenweg (A12) en de grachten van de voormalige veiligheidsomwalling.

Waardering

De veiligheidsomwalling noord is representatief voor een vestingbouwkundig werk uit het begin van de 20ste eeuw. In die periode werd de artillerie alleen nog achter betonnen constructies opgesteld. Dat enkel caponnières de gracht verdedigden, zonder geschut achter pantserkoepels, toont aan dat de constructie als tweede verdedigingslinie diende. De beter bewapende buitenste fortengordel moest de eerste klappen opvangen. Het is één van de weinig bewaarde walstructuren uit de vesting Antwerpen. Andere walstructuren zoals de Spaanse omwalling en de Grote omwalling uit 1860 werden eerder al gesloopt. Daarover lopen nu resp. de leien en de Anwerpse Ring. De grachten, het dijkje, de wal en caponnières vormen een goed bewaard ensemble. De bewaringstoestand van de caponnières is minder goed, want aangetast door betonrot. Architecturaal zijn de caponnières een voorbeeld van vroeg functionele betonarchitectuur. Uitzonderlijk zijn ze zeker niet. In alle forten van de vesting Antwerpen vindt men caponnières die de grachten rondom de forteilanden verdedigden. Ze zijn er het best mee vergelijkbaar. De over een lengte van 4,2 km bewaarde veiligheidsomwalling werkte in het verleden ruimtelijk structurerend op de omgeving in. Bij de aanleg van de Havenweg (A12) rond 1969 volgde die parallel het traject van de veiligheidsomwalling. De geplande aanleg van de KMO-zone zal over een deel van de grachtenstructuur komen te liggen. De geografische context is in het algemeen sterk veranderd.