erfgoedobject

Parochiekerk Sint-Leonardus met kerkhof

bouwkundig element
ID
12441
URI
https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/12441

Juridische gevolgen

Beschrijving

Classicistische kruiskerk met ommuurd kerkhof, gelegen aan de zuidzijde van het dorpsplein.

Historiek

Kort vóór 1307 kwam een eenvoudige met stro overdekte kapel tot stand, ingewijd in 1308 en toegewijd aan de Heilige Drievuldigheid en de Heilige Maagd Maria. De aanwezigheid van een relikwie van de Heilige Leonardus (sinds 1465) verdrong langzamerhand het patroonschap van de Heilige Maagd. Eind 15de eeuw (tussen 1496 en 1503) werd de kerk herbouwd en tussen 1513 en 1515, overwelfd. Tijdens de beeldenstorm (1566) gedeeltelijk afgebrand. Van 1590 tot 1592 herschapen in een versterking en werd het kerkhof met palen omgeven. Door toedoen van Antonio del Rio werd het koor herbouwd na 1566. Een nieuwe sacristie dateert van 1611. De toren werd hersteld in 1613 en de kerkhofmuur werd opgetrokken in 1614. Vermoedelijk dateert het schip van 1792, daarbij zou een gedeelte (drie geledingen) van de oude toren uit de 16de eeuw(?) bewaard zijn, voorzien van een nieuw portaal en vensters. In 1857-1859 werd de kerk vergroot door de opbouw van een nieuw koor en transept naar ontwerp van E. Gife. Nogmaals naar ontwerp van E. Gife werd in 1859-61 de toren verbouwd: verhoogd met een geleding, venster geplaatst boven hoofdingang, nieuw raam in derde geleding en de zij-ingangen verbouwd. Lokalen werden naast de toren verbouwd en aangepast aan de stijl van het schip. Enkele glasramen werden geplaatst in 1927 en 1929 naar ontwerp van E. Bonneure. Oorlogsschade onder meer aan de daken, gewelven en plafonds werden hersteld in 1948-1949. Glasramen naar ontwerp van L. Crespin werden uitgevoerd door firma Blockhuys en geplaatst vóór maart 1951. De kerk werd hersteld (daken, goten en schildering) naar ontwerp van J. Pingnet in 1964-1965. De toren en de westgevel werden hersteld in 1979-1980 naar ontwerp van het architectenbureau J.L. Stynen en H. Van den Berghe met onder meer verwijdering van cementering.

Beschrijving

De plattegrond omvat een in de zijbeuken gevatte westtoren uit de 16de eeuw(?), vierde kwart 18de eeuw en derde kwart 19de eeuw, een driebeukig schip van vijf traveeën uit het vierde kwart 18de eeuw en derde kwart 19de eeuw, het transept van twee traveeën en vlakke sluiting dateert uit het derde kwart 19de eeuw, het koor van twee traveeën en driezijdige sluiting uit het derde kwart 19de eeuw. Rechthoekige sacristieën aan de noord- en zuidzijde van het koor ook uit het derde kwart van de 19de eeuw.

Bakstenen gebouw op plint van Ledische zandsteen met hardsteen voor venster- en deuromlijstingen. Ingebouwde vierkante westtoren van vier geledingen onder ingesnoerde leien naaldspits. Rondboogdeur in geriemde omlijsting met sluitsteen, geflankeerd door pilasters met verdiepte schacht, kroonlijst op gegroefde consoles en gutae. Steekboogvenster met geriemde omlijsting en voluutvormige neuten. Verder steekboogvenster en galmgaten met vlakke omlijsting en sluitsteen. Steigergaten onder kroonlijst op klossen. De westgevel met twee secundaire rechthoekige deuren met vlakke pilasters onder driezijdig fronton op klossen met gutae en twee ovale venstertjes.

Schip onder een leien schilddak. Steekboogvensters in vlakke omlijsting met sluitsteen en omlopende geprofileerde en bepleisterde kroonlijst. Transept en koor onder leien zadeldaken en sacristieën onder half leien schilddak. Transept en koor met steunberen. Kleine baksteenfries onder daklijst. Steekboogvensters in vlakke omlijsting met sluitsteen.Interieur. Bepleisterd en beschilderd; classicistische kenmerken. Schip met rondboogvormige scheibogen op zuilen met hoge vierkante sokkel en Dorisch kapiteel onder dekplaat. Tongewelf met gordelbogen, nokbalk en paneelwerk rusten op sterk geprofileerde kroonlijst met consoles. Bij transept en koor gewelf rustend op kroonlijst en pilasters met verdiepte schacht. Zijbeuken met vlakke zoldering.

Mobilair

Laatste avondmaal, doek, door Godfried Maes, getekend en gedateerd 1693, in gemarmerd houten portiekaltaar.

Bewening van Jezus, Aanbidding der herders, Aanbidding der wijzen, doek, Vlaamse school, 17de eeuw. Heilige Leonardus van Noblac, paneel, Vlaamse school, 17de eeuw.

Meubilair. Preekstoel, eik, door Hiëronymus Convent en P. Malderus, gedateerd 1687 (vooraan kuip), hoek transept-schip zuidzijde. Communiebank, eik, Lodewijk XIV-stijl uit de 18de eeuw, gedeeltelijk hergebruikt in nieuw hoofdaltaar.

Orgel van 1778-79 door Eg. Fr. Van Peteghem uit Gent, orgelkast naar ontwerp van E. Baets uitgevoerd door Simeon Thomas, ombouw in 1868 door H. Mondt-Groenewout en nieuwe kast door schrijnwerker Van Halle.

Kerkhof met verscheidene grafstenen uit 19de-20ste eeuw; tweede helft van de 19de-eeuwse graftombe van de families Peeters, Stier en Van Havre in oksel schip noordtransept.

  • Provinciaal Archief Antwerpen, Kerken, Aartselaar, Sint-Leonardus, dossiers 1, 3, 6, 8, 1 1, 13, 15.
  • FAUCONNIER A. en ROOSE P., Het historisch orgel in Vlaanderen, Deel III a, Antwerpen - arrondissement Antwerpen, Brussel, 1983, p. 1-31.
  • VAN HEURCK E., Les drapelets de pèlerinage, Antwerpen, 1922, p. 4-5.

Bron: PLOMTEUX G., STEYAERT R. & WYLLEMAN L. 1985: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Antwerpen, Arrondissement Antwerpen, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 10n1 (A-He), Brussel - Gent.
Auteurs: Wylleman, Linda
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Aanvullende informatie

Het vrijstaande funerair erfgoed op het voormalige kerkhof van de Sint-Leonarduskerk biedt een overzicht van de grafkunst van 1900 tot en met het interbellum. 

Vóór de bouw van de Sint-Leonarduskerk was dit domein reeds gewijde grond. Kort vóór 1307 werd een eenvoudige met stro overdekte kapel gebouwd, ingewijd in 1308 en toegewijd aan de Heilige Drievuldigheid en de Heilige Maagd Maria. In 1496 begon men met de bouw van een stenen kerk. Tussen 1590 tot 1592 werd de kerk gebruikt als een versterking en werd het kerkhof met palen omgeven. Een kerkhofmuur werd opgetrokken in 1614.

In de 18de eeuw werd ten noorden van de kerk een nieuwe begraafplaats aangelegd zoals te zien is op de Ferrariskaart (1771-1778). Nog in 1908 besliste de gemeenteraad tot vergroting van het kerkhof. Hoewel in 1912 het kerkhof verkleind werd om de wegen te verbeteren, stond het kerkhof zelf niet ter discussie. In 1928 eiste de buurtspoorweg Antwerpen-Rumst-Mechelen terug een deel van het kerkhof op. Dat lijkt de genadeslag te zijn want in het midden van de jaren 1930 kijkt het gemeentebestuur uit naar een nieuw terrein voor de begraafplaats en in de jaren 1940 is de begraafplaats in de Lindelei een feit. Tegen de jaren 1970 is het oude kerkhof omgevormd als een park met behoud van enkele grafstenen. 

In 2021 werd een lijst van het lokaal funerair erfgoed opgemaakt als aanvulling op de samen met de kerk beschermde graftekens. De inventaris bevat volgende graftekens die de evolutie van de grafkunst in de periode 1900 – 1940 illustreren:

  • Graf Aerts (1907). Hardstenen eclectisch grafteken bestaande uit een stèle met zerk in een, met een gietijzeren hekken omheinde graftuin. De naar boven toe versmallende stèle bestaat uit een plint, een lichaam en een fronton. In het lichaam werd de trapeziumvormige witmarmeren grafplaat ingewerkt. Het grafkruis is afgebroken. De zijkanten zijn versierd met een afhangende festoen aan een knop. De dekplaat heeft een kruis in reliëf.
  • Graf Van den Bosch – Van den Nest (1907). Hardstenen naar boven toe verjongende stèle op een plint, uitlopend op een stenen kruis. Op de stèle hangt een witte marmeren naamplaat en erboven werd een rouwkrans aan een knop gebeeldhouwd. De stèle wordt voorafgegaan door een met hardstenen paaltjes omheinde graftuin.
  • Graf Clément-Van Hecken (1907). Eclectisch vormgegeven hardstenen grafteken bestaand uit een naar boven toe verjongende stèle met een bekronend kruis. De stèle steunt op een plint, heeft een druiplijst en een rijk vormgegeven kroonlijst. In de kroonlijst zit een siermotief met de foto’s van de overledenen. Het stenen kruis is rijk versierd met sierelementen uit verschillende tradities en heeft centraal een porseleinen Christushoofd met doornenkroon. Op de stèle hangt, bevestigd met bronzen vijfpuntige sterren een witmarmeren trapeziumvormige plaat met de grafteksten. De stèle wordt voorafgegaan door een door hardstenen paaltjes omheinde graftuin.
  • Graf Van Brandt – De Winter (1907). Hardstenen grafteken bestaande uit een stèle met bekronend kruis. De naar boven toe verjongende stèle steunt op een zware plint. Het bekronende kruis met drielobbige armen vertoont neogotische invloeden. Op de stèle hangt een witmarmeren plaat met de graftekst. De stèle wordt voorafgegaan door een met hardstenen paaltjes omzoomde graftuin.
  • Graf Schroyens – Lucas (1913). Hardstenen naar boven toe verjongende stèle met een bekronend kruis. Het hoofd en de armen van het kruis zijn gelobd. De stèle heeft een sierlijst met geometrische motieven en op het kruis hangt een porseleinen doornen gekroond Christushoofd. De stèle wordt voorafgegaan door een met paaltjes omheinde graftuin.
  • Graf Cuypers (1929). Hardstenen grafteken bestaande uit een getrapte stèle en gelijkaardige zerk in modernistische stijl. In de dikte van de stèle is een vooruitspringend kruis gekapt. De graftekst staat verdiept ingebeiteld in de stèle, de dekplaat en op een vermoedelijk witkleurige marbrietplaat.
  • Graf Slootmans-Verschueren (1929, op een latere datum werd de deksteen vervangen door een granieten exemplaar). Hardstenen halfboogvormige stèle met halfronde inkepingen aan de zijkant en voorafgegaan door een hardstenen bloembak(?) en een zwartgranieten getrapte zerk. Granieten kruis op de stèle en eronder drie naamplaten in zwarte marbriet.
  • Graf Verstraelen – Dierickx (1929). Eclectisch hardstenen grafteken voor de oud gemeentesecretaris Verstraelen Henricus en zijn familie. Het grafteken bestaat uit een stèle, geflankeerd door volutevormige vleugels en voorafgegaan door een getrapte zerk met flankerende lage paaltjes. De rechthoekige sokkel van de stèle heeft een plint en druiplijst en wordt bekroond met een naar de neogotiek refererend kruis. Op de sokkel hangt een marbrietplaat met de graftekst. Op het kruis hangt een porseleinen Christushoofd.
  • Graf voor de paters Minderbroeders uit Oever (1930). Modernistische stèle in blauwe hardsteen met kruisbeeld op. Op zijpanelen staan een bronzen Christus- en Mariahoofd. Graftuin afgeboord door hardstenen paaltjes.
  • Graf Ceulemans – De Grove (1931). Een hardstenen rechthoekige art-decostèle met halfronde bekroning, geflankeerd door zijstèles. De stèle en pijlers zijn versierd met een bloemenmotief. Op de stèle staat bovenaan een porseleinen Christushoofd. De stèle wordt voorafgegaan door een graftuin
  • Graf Vermeiren - Francus (1931). Een hardstenen art-decostèle met zijstèles en een getrapte zerk. De stèle heeft een fronton gedragen door zwarte granieten zuilen. Tussen de zuilen staat de afbeelding van Christus in witte kalksteen. Op het fronton staan een palmtak en een rouwkrans afgebeeld. De grafschriften staan op marbrietplaten.
  • Graf De Meyer-Van Hoof (1932). Een modernistische rechthoekige stèle in blauwe hardsteen uitlopend op een kruis. De stèle wordt voorafgegaan door een graftuin.
  • VANDENNIEUWENHOF P., DE ZUIDRAND & AARTSELAAR 2021: Aartselaar Sint-Leonarduskerk lijst graven lokaal historische belang, Aartselaar.
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Relaties


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Parochiekerk Sint-Leonardus met kerkhof [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/12441 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Agentschap Onroerend Erfgoed

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.