Vastgesteld landschapsatlasrelict

Militair erfgoed op de overgang van Scheldepolders naar Kempen

Vastgesteld landschapsatlasrelict van 29-04-2015 tot heden

ID: 10289
URI: https://id.erfgoed.net/aanduidingsobjecten/10289

Besluiten

Militair erfgoed op de overgang van Scheldepolders naar Kempen
vaststellingsbesluiten: 29-04-2015 ID: 5760

Rechtsgevolgen

Meer informatie over de rechtsgevolgen van vaststellingen vind je op onze website.

Provincie
Antwerpen: Gemeente
Antwerpen, Brasschaat, Kalmthout, Kapellen, Stabroek: Deelgemeente
Brasschaat, Kalmthout, Kapellen, Stabroek: Straat
Onbepaald: Locatie
Brasschaat (Brasschaat), Kalmthout (Kalmthout), Kapellen (Kapellen), Stabroek (Stabroek): Nauwkeurigheid zone
Tot op 15m: Oppervlakte zone
26 950 218m²: Beschermingsdossiers
4.05/10000/168.1

Typologie: agrarische landschappen, bossen, bunkers, duinen, forten, heiden, linies, loopgraven, militaire kampen, parken, steilranden

Inventarisatie Militair erfgoed op de overgang van Scheldepolders naar Kempen (vaststellingen, geografische inventarisatie: 2014)

Beschrijving

Het Militair erfgoed op de overgang van de Scheldepolders naar de Kempen is vastgesteld in de landschapsatlas.

Waarden

natuurwetenschappelijke waarde

De ankerplaats is grotendeels gelegen in de Centrale Kempen, op de overgang van de laaggelegen kleirijke Scheldepolders naar de hoger gelegen zandige Kempen. Deze overgang tussen de polders en Kempen wordt gevormd door een hellend gebied, in het noorden begrensd door de steilrand van de Kempense microcuesta. Dit leidt tot een veelheid aan abiotische gradiënten zoals vochtgehalte en bodemtextuur met een grote variatie in de natuurlijke vegetatie tot gevolg. De in de ankerplaats aanwezige vegetatie geeft een vrij representatief beeld van de typische vegetatie van de Kempen.

De in de ankerplaats talrijke aanwezige militaire bouwwerken zoals forten en bunkers, zijn belangrijke overwinteringsplaatsen voor vleermuizen. Ze zijn daarenboven een groeihaard voor mossen en varens. Dank zij de kalkrijke stukken beton worden verschillende habitats gecreëerd waarin ook zeldzame soorten kunnen overleven. De schans van Smoutakker is bijvoorbeeld de meest noordelijke vindplaats van de zeldzame schubvaren, een bedreigde varensoort in België. Het gebiedsvreemde carbonaatrijke Maaswater, waarmee de Antitankgracht gevoed wordt, zorgt voor extra gradiëntsituaties waardoor er zeldzame water- en moerasplanten voorkomen. De aanwezigheid van open water, in combinatie met de begroeide oevers gaat gepaard met een rijke - al dan niet permanent - aan water gebonden fauna. Zo vormen de oevers een belangrijke habitat voor (zeldzame) broedvogels.

Het Klein Schietveld, in het oosten van de ankerplaats, geeft door de beperkte toegankelijkheid ten gevolge van het langdurig militair gebruik, nog een vrij authentiek beeld van het vroegere Kempisch voedselarm duinenlandschap. Het landschap wordt gekenmerkt door heide, struwelen, bossen, (stuif)duinen en vennen. Grote aaneengesloten (voormalige) heidegebieden worden steeds zeldzamer in Vlaanderen. De grootte, het aaneengesloten karakter en de ontoegankelijkheid dragen in belangrijke mate bij tot de grote ecologische waarde van het gebied. Mede dankzij deze factoren zijn er verscheidene zeldzame dier- en plantensoorten aanwezig.

In de talrijke (voormalige) kasteelparken en –domeinen is een monumentaal bomenbestand aanwezig met een hoge dendrologische waarde. Er komt een aantal belangrijke en/of zeldzame exotische parkbomen voor zoals Quercus phellos L. (wilg-bladige eik), Quercus macranthera (Perzische eik), Gleditsia triacanthos L. (valse christusdoorn), Liriodendron tulipifera L. (tulpenboom) en Aesculus flava Ait. (gele pavia).

historische waarde

De militaire vestingbouwkundige werken binnen de ankerplaats hebben een belangrijke historische waarde als restant van de verdedigingstactieken die sinds de Belgische onafhankelijkheid de stad Antwerpen moesten beschermen tegen vijandelijke aanvallen. Het gaat enerzijds om een discontinue reeks forten en schansen van voor Eerste Wereldoorlog bestaande uit verschillende types, en anderzijds om de antitankgracht, een inventief militair bouwkundig element uit het interbellum met een kenmerkende opbouw en typisch tracé. Daarnaast is er ook een Duitse bunkerlinie uit de Eerste Wereldoorlog, waarvan verschillende types bunkers en loopgraven binnen de ankerplaats vertegenwoordigd zijn. Op een korte afstand is aldus een veelheid aan militaire verdedigingswerken aanwezig die representatief zijn voor de evolutie van militaire tactieken vanaf het einde van de 19de eeuw tot de Eerste Wereldoorlog. Door het feit dat deze werken weinig tot niet onder gevechten geleden hebben, zijn ze bovendien gaaf en herkenbaar bewaard gebleven. Dit geldt a fortiori voor de relicten van de Duitse Antwerpstellung waar in het Mastenbos een deel van een volledige linie, bestaande uit 10 kilometer loopgraven met bijhorende bunkers, aangelegd in drie opeenvolgende lijnen, uitzonderlijk goed bewaard gebleven zijn, een unicum in België. Ook de talrijke ‘hoven van plaisantie’, voornamelijk daterend uit de 19de en het begin van de 20ste eeuw, en typisch voor de ruime regio rond Antwerpen, vertegenwoordigen een historische waarde. Rijke stedelingen, aangetrokken door de groene omgeving, richtten deze landhuizen met park massaal op langs de goed bereikbare verbindingswegen in het Antwerpse buitengebied. Hoewel het oorspronkelijke landhuis in vele gevallen ondertussen verdwenen is, is de (veelal vroeg 20ste-eeuwse landschappelijke) parkstructuur nog duidelijk herkenbaar.

Het kasteelpark Wolvenhof is een gaaf bewaard en samenhangend voorbeeld van een buitenplaats uit het interbellum. Het landhuis werd in 1921 opgericht in neoclassicistische stijl, gekenmerkt door een ver doorgedreven symmetrie die typisch was voor die periode. Ook de voormalige dienstgebouwen, bestaande uit woningen, stallingen, een hondenkennel en watertoren, werden allemaal in dezelfde periode en stijl gebouwd en vormen aldus een mooi ensemble. Het park in landschappelijke stijl bestaat uit grasvelden, slingerende paden en mooi ontwikkelde clumps van beuken. Geometrische elementen, zoals de gracht rondom het kasteel en rechte dreven uit de vroegere 18de-eeuwse parkaanleg, die in het nieuwe ontwerp geïntegreerd werden, zijn nog duidelijk herkenbaar aanwezig. In het zuiden van het park is er nog een uitzonderlijk gaaf bewaarde en goed onderhouden ommuurde moestuin, onderverdeeld in omhaagde kwadranten, aanwezig.

De Oude Gracht en het dorp Hoogboom zijn een typisch voorbeeld van de gezamenlijke evolutie van een dorp en het bijhorende kasteeldomein. Zowel kerk, pastorie, school als klooster zijn gebouwen die in opdracht van de kasteelheer werden gebouwd en geschonken aan de parochie of kloostergemeenschap. De bewoners van het domein kregen een prominente plaats op de begraafplaats bij de kerk, die via een poort met het domein verbonden is. Hoogboom is bovendien een representatief voorbeeld van een laat 19de- vroeg 20ste-eeuwse dorpskern in de Antwerpse Kempen. Doordat de dorpsgebouwen hoofdzakelijk uit dezelfde periode stammen, vormen ze een samenhangend geheel dat gaaf bewaard gebleven is. In de Oude Gracht is het landhuis verdwenen maar is, naast het park, ook het omringende domein, met o.a. dreven, percelering, bebouwing, nog duidelijk herkenbaar bewaard gebleven. Het park, centraal gelegen in het domein 'Oude Gracht' werd aangelegd in landschappelijke stijl en kan qua aanleg beschouwd worden als één van de meer zeldzame bewaarde parkentiteiten met een dergelijke waarde en omvang in de Antwerpse regio. Dit park met monumentaal bomenbestand wordt gekenmerkt door grote weilanden met landschappelijk ingeplante bomengroepen, een sterk vertakt hydrografisch netwerk en de aanwezigheid van talrijke bouwwerken met erfgoedwaarde. Geheel in de tijdsgeest werd het poloveld aangelegd aansluitend bij het landschapspark waarbij er zorg werd voor gedragen dat beide een mooi ensemble vormen.

Het 'Domein Ravenhof' gaat zeker terug tot de 14de eeuw. Het werd al in de 16de eeuw omgevormd tot speelhuis en is bijgevolg het oudste ‘hof van plaisantie’ binnen de ankerplaats. Het rechthoekig kasteel in neorococostijl dateert deels (middenrisaliet) uit het begin van de 19de eeuw en deels (zijbeuken) uit het begin van de 20ste eeuw. In het aansluitende park en bos, dat verder loopt over de staatsgrens, zijn de oorspronkelijke 18de en latere 19de-20ste-eeuwse aanleg nog gaaf en duidelijk herkenbaar aanwezig. Vooral de dreven, met een ganzenvoet gericht op de naburige kerken, de Steentjesdreef gericht op de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen, de Elfurendreef en de kasteeldreef naar Putte, en het zicht op de in Nederland liggende gloriëtte zijn opmerkelijk.

Het westen van de ankerplaats kent een historisch stabiel landgebruik dat sinds de middeleeuwen quasi ongewijzigd is gebleven. Het wordt gekenmerkt door een historisch landbouwgebruik met een regelmatig perceleringspatroon van lange stroken, op het terrein nog goed herkenbaar door sloten en bomenrijen, verder opgedeeld in blokken. Dit patroon gaat terug op de 13de-eeuwse planmatige ontginning van het gebied. Ook de heide in het Klein Schietveld, in het noordoosten van de ankerplaats, is historisch stabiel en een relict van de uitgestrekte heidevlaktes die vroeger quasi heel de Kempen bedekten. Centraal in de ankerplaats getuigen de bossen, hoofdzakelijk bestaande uit naaldhoutbestanden, met nog duidelijk herkenbaar orthogonaal drevenpatroon en rabatten van de grootschalige heide-ontginningen die vanaf de 19de eeuw massaal plaatsvonden in de Kempen.

Het Kamp van Brasschaat, in 1852 opgericht, vormt een gaaf bewaard en duidelijk herkenbaar samenhangend bouwkundig geheel. Het bestaat uit grote blokken militaire gebouwen en woningen, vaak in neotraditionele stijl en quasi allemaal opgericht langs rechte straten, conform de strakke maatschappelijke orde van de 19de eeuw. Tijdens het interbellum werden typische tuinwijken aangelegd, bestaande uit grote tweewoonsten of kleinere vierwoonsten in omhaagde tuinen, voor respectievelijk de getrouwde officieren en onderofficieren. In het Kamp bevindt zich tevens het oudste militaire vliegveld van België, daterend uit 1910. Dit is een van de oudste, nog steeds actieve, vliegvelden in Europa.

sociaal-culturele waarde

De relicten van de militaire verdedigingslinies vertegenwoordigen een belangrijke sociaal-culturele waarde. Omwille van zijn uitzonderlijk goede bewaring verschaft het de bevolking inzicht in de verschillende verdedigingstechnieken voor en tijdens de twee grote Wereldoorlogen die ook in ons land hevig gewoed hebben. Dit geldt in het bijzonder voor de Duitse linie met bunkers en loopgraven. Hoewel deze tot op heden bij de bevolking vrij onbekend was, biedt de herontdekking van deze uitzonderlijk goed bewaarde stelling een enorm potentieel voor de beleving en herdenking in het kader van 100 jaar Groote Oorlog. De Oude Gracht en het dorp Hoogboom zijn een typisch voorbeeld van de gezamenlijke evolutie van een dorp en het bijhorende kasteeldomein. Enkele malen per jaar wordt dit privédomein door de eigenaars voor het publiek geopend waardoor de bevolking een inzicht krijgt in het gaaf bewaarde landschap. Het aansluitende poloveld, het enige officiële poloveld in België, wordt sinds 1987 weer gebruikt voor nationale en internationale wedstrijden.

esthetische waarde

De esthetische waarde van deze ankerplaats wordt bepaald door het afwisselend landschap bestaande uit hoofdzakelijk akkers en weilanden in het westen, een centraal bosgebied en open heide met vennen in het noorden. De duidelijk herkenbare en soms erg gaaf bewaarde kasteelparken en domeinen vormen één schilderachtig geheel te midden van een veelal sterk beboste omgeving. De samenhang van het domein Oude Gracht met de in het zuiden aansluitende gaaf bewaarde historische kern van Hoogboom, beide met een hoge concentratie bouwkundig erfgoed, versterken het historische karakter. Ook het Kamp van Brasschaat, met gaaf bewaarde tuinwijken en militaire dienstgebouwen, is een esthetisch mooi bouwkundig geheel. De belevingswaarde wordt nog verhoogd door de gaaf bewaarde en duidelijk herkenbare militaire verdedigingsstructuren die het noorden van de ankerplaats van oost naar west doorkruisen en voor de nodige afwisseling zorgen.

ruimtelijk-structurerende waarde

De grote ruimtelijk structurerende eenheden in de ankerplaats zijn het landbouwgebied met regelmatige perceelsstructuur in het westen, het centrale bosgebied met orthogonaal drevenpatroon en het militair domein, bestaande uit een militair kamp met aansluitend een duinlandschap met heide en vennen, in het oosten. Daarnaast zijn er een aantal sterk structurerende lineaire elementen aanwezig zoals de militaire verdedigingsinfrastructuren, bestaande uit een bunkerlinie en antitankgracht, die het noorden van de ankerplaats van west naar oost doorkruisen. In de grotere parken en domeinen structureren de aanwezige dreven en zichten de omgeving. De talrijke kasteelparken en de militaire forten en schansen vormen belangrijke bakens in het landschap.

Aanduiding van

Is de vaststelling van

Militair erfgoed op de overgang van Scheldepolders naar Kempen

Brasschaat (Brasschaat), Kalmthout (Kalmthout), Kapellen (Kapellen), Stabroek (Stabroek)
Het gebied is gelegen op een helling die de overgang vormt van de laaggelegen Scheldepolders naar de hoger gelegen Kempen en vertoont dus kenmerken van beide gebieden. Het westen wordt gedomineerd door landbouwgronden. Centraal wordt het gebied ingenomen door een sterk bebost landschap dat in het oosten begrensd wordt door het militaire Kamp van Brasschaat en het heidegebied van het Klein Schietveld. De talrijke waardevolle kasteelparken zijn veelal gesitueerd langs de grote(re) wegen. In het noorden van de ankerplaats komen relicten van de militaire verdedigingsgordel rond Antwerpen voor, die werd uitgebouwd door Belgen (voor beide wereldoorlogen) en Duitsers (tijdens de Eerste Wereldoorlog). Deze verdedigingslinies werden dwars door het bestaande landschap aangelegd en vormen een duidelijk herkenbare lineaire structuur die de hele ankerplaats van west naar oost doorkruist.

Is de omvattende vaststelling van

Belgische bunker

Heidestraat-Noord (Kapellen)
Bunker, door het Belgische leger opgetrokken na de Duitse inval in 1914 en tijdens de Eerste Wereldoorlog geïntegreerd in de Duitse stelling 'Nordabschnitt'.

Belgische bunker

Heidestraat-Zuid (Kapellen)
Bunker, door het Belgische leger opgetrokken na de Duitse inval in 1914 en tijdens de Eerste Wereldoorlog geïntegreerd in de Duitse stelling 'Nordabschnitt'.

Belgische bunker

Heidestraat-Zuid (Kapellen)
Bunker, door het Belgische leger opgetrokken in september 1914 en tijdens de Eerste Wereldoorlog geïntegreerd in de Duitse stelling 'Nordabschnitt'.

Belgische bunker

Heidestraat-Noord 57 (Kapellen)
Bunker, door het Belgische leger opgetrokken na de Duitse inval in 1914 en tijdens de Eerste Wereldoorlog geïntegreerd in de Duitse stelling 'Nordabschnitt'.

Belgische bunker

Heidestraat-Zuid (Kapellen)
Belgische bunker, tijdens de Eerste Wereldoorlog opgetrokken als onderdeel van de 'Nordabschnitt'.