De Brechtse Heide is een cultuurlandschap en op sommige plaatsen halfnatuurlijk landschap waarin ook fysische elementen voorkomen, zoals landduinen en vennen, aangevuld met spontane stukjes natuur, zoals de verlaten kleiputten. Door de verschillende menselijke invloeden is er een hele variatie aan biotooptypen ontstaan. Elk van deze biotopen wordt gekarakteriseerd door een typische vegetatie, flora en hieraan verbonden fauna. De natuurwetenschappelijke waarde wordt voornamelijk bepaald door de aanwezige heiderestanten, vochtige weilanden en oude bosrelicten. Over het gehele gebied vindt men geïsoleerde heiderelicten, vennen en heidevegetatie (droge tot natte) terug. Deze relicten zijn belangrijk voor amfibieën en libellen. De vochtige weilanden herbergen een rijkdom aan water- en moerasplanten en zijn van belang voor verschillende soorten weidevogels. De oude bosrelicten sluiten aan op de boscomplexen van de ankerplaats ‘Abdij van Westmalle’ uit de landschapsatlas. Zij vormen één groot boshabitat dat geschikt is als leefgebied voor grotere zoogdieren en roofvogels.

Doorheen het hele landschap van de Brechtse Heide vinden we sporen van de verschillende activiteiten die zich hier in de loop van de geschiedenis hebben afgespeeld. Archeologische sites wijzen op vroege menselijke aanwezigheid. Daar een groot deel van de ankerplaats laat (na 1948) ontgonnen is, is de bodem nog relatief ongestoord. Dit brengt een hogere bewaringstoestand voor archeologische sites met zich mee. Heidegebieden kennen algemeen een hoge intensiteit aan steentijdsites wat van de Brechtse Heide een gebied maakt met een hoge archeologische potentie. De site van de Grote Vraaghoeve zou teruggaan tot 1168. Het huidige woonstalhuis werd opgetrokken in 1835. De schans in het zuiden van de ankerplaats is een restant van de aanwezigheid van Franse troepen op deze plaats in 1703. Een aantal van de nu nog bestaande vennen worden reeds vermeld op de kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778) en deze van Vandermaelen (1854). Andere vennen lieten hun sporen achter onder de vorm van een vochtige laagte in de weilanden. Samen met de heide maken zij deel uit van een gemeenschappelijke heidegordel die toeliet schapen te weiden, heideplaggen te steken en bijenkorven te plaatsen. De vennen leverden turf en konden soms ook voor viskweek worden gebruikt. Dit betekent dat de gemeenschappelijke heide een economische functie vervulde. Kleiuitgravingen in het noorden van de ankerplaats herinneren aan de steenbakkerijen, die zich tegen het einde van de 19de eeuw vestigden langsheen het net aangelegde kanaal. Langs ditzelfde kanaal herinneren de repelpercelen en de grote beerput gebouwd in 1912 aan de storting van stadsmest uit Antwerpen. Tot het te vermelden kerkelijk erfgoed behoren de Sint-Theobalduskapel, de Caterskapel en de Onze-Lieve-Vrouw Nazareth Abdij. In de noordwestelijke kant van de ankerplaats loopt de Tilburgse weg, een onverharde postbaan en Romeinse secundaire weg over Breda naar Eindhoven.

Vooral de uitgestrektheid en de weidsheid van dit landschap zijn overweldigend. In het sterk verstedelijkte Vlaanderen doet de ankerplaats dienst als een rust-, stilte- en onthaastingsgebied. De afwisseling in vegetatietypes, de kleine landschapselementen, de historische relicten en de mooie vergezichten dragen bij tot een gevarieerd Kempens landschap met een hoge belevingswaarde. De Onze-Lieve-Vrouw Nazareth Abdij is steeds waar te nemen in de weidse panoramische zichten en doet dienst als baken in de omgeving.

Na de aanleg van het kanaal Schoten-Turnhout-Dessel, werd er in de Brechtse Heide klei uitgegraven ten behoeve van de zich langs het kanaal gevestigde steenbakkerijen. In het kanaal treft men nog manueel te bedienen sluizen aan. De aanleg van de eerste verharde weg (1948) doorheen de heide en het oprichten van de Onze-Lieve-Vrouw Nazarethabdij hebben bijgedragen tot het bereikbaar worden en tot de ontginning van de Brechtse Heide.

Het landschap van de Brechtse Heide vormt een uitgestrekte open ruimte binnen de bewoningskernen van Brecht, Sint-Lenaerts, Sint-Job-in-‘t-Goor en Westmalle. Daarmee vertegenwoordigt dit landschap één van de grootste behoorlijk gaaf bewaarde landschappen van de provincie Antwerpen. De Brechtse Heide ligt op de tweede hoogste cuesta in de provincie Antwerpen. De kruin culmineert op 32 meter hoogte en de cuesta vormt een hoog gelegen koepelvormige heuvelrug. Deze heuvelrug vormt de brede waterscheidingskam tussen het stroombekken van de Schelde ten zuiden en het stroombekken van de Beneden-Maas ten noorden van de ankerplaats. In het zuidwesten wordt de ankerplaats begrensd door een cuestasteilrand, de topografie stijgt er van 18 meter naar 25 meter. De aanwezigheid van klei nabij het oppervlak heeft het ontstaan van het natuurreservaat De Kooldries (verlaten kleiontginningsput) in de hand gewerkt. De slechte ontwatering op de waterscheidingskam en de kleilagen bedekt met overwegend zandige bodems maken dat het gebied gekenmerkt wordt door een heel variabele waterhuishouding en bodemgebruik. De droogste gedeelten zijn bedekt met naaldbomen (gesloten landschap), de natste bestaan uit weilanden (open landschap). De betere gronden worden gebruikt als akkerland en bevinden zich in het mozaïeklandschap.